13.09c
Երեվան
երք, ապր 16
«Այս տունը քո՞ւկդ է, թէ իմս» եւ «Հալէպ – առաջին կայարան»: Երկուքն ալ տպաւորապաշտ գործեր են, վաւերականութեան յստակ յատկանիշներով, առաջինը՝ ճանապարհորդագրութիւն մը, իսկ երկրորդը՝ յուշագրութիւն: Երկուքն ալ յագացած են գեղարուեստական ու հրապարակագրական խօսքի խառն դրսեւորումներով:
«Այս տունը քո՞ւկդ է, թէ իմս», 2007 , Լոս Անճելոս: Գիրքը գրուած է 2006-ի Սեպտեմբերին դէպի Արեւմտահայաստան, Կիլիկիա եւ Կ. Պոլիս կատարուած ուխտագնացութեան մը թարմ տպաւորութիւններուն տակ: Կը թուի, որ հոս ամէն ինչ անվերադարձ անցեալին կը պատկանի, բայց այդպէս չէ, ամէն ինչ կու գայ այն ներաշխարհէն, որ իւրաքանչիւր անձ ունի, անկախ անկէ թէ ինչ ու քանիերորդ սերունդի հայու զաւակ է, սա այն կենդանի արմատն է, որմէ կարելի չէ կտրուիլ այնքան ատեն, որ հայօրէն կը գոյատեւենք, այդ այն հայրենիքն է, ուր մեր ինքնութիւնը ձեւաւորուած է, ուր կայ մեր ինքնութեան կնիքը, ան ցեղասպանութեան ենթարկուած ժողովուրդի մը սերունդէ սերունդ անցնող զարհուրելի ցաւն ու Դատի մը համար ապրելու եւ գոյատեւելու անկոտրում ու չխամրող կամքն է: «Կաթսան կ’եռայ» կը կոչուի վերջին գրութիւնը: Եռացող կաթսայ է այստեղ Զաւէն Խանճեան գրողի ներաշխարհը:
Վերջին 25-ամեակին գրականութեան նիւթ եղան դէպի Արեւմտահայաստան կատարուած ուխտագնացութիւնները: Հրապարակի վրայ նմանօրինակ ոչ քիչ թիւով գիրքեր կան արդէն: Զաւէն Խանճեանի գործով մենք կրկին կը հաղորդուինք մեր պատմութեամբ, մեր մշակութային հրաշքներով, հայ գրականութեան մեծերու շունչով, հայ երգի ակունքներով, հայ ճարտարապետական կոթողներով, այս հողին վրայ այդ միջավայրին մէջ արարող, ստեղծագործող ժողովուրդի մը անցեալ կեանքով: Պատմելու արագ ընթացքը, մեզի պատկանող արժէքներու դիպուկ նկարագրութիւնը, անցեալի պատկերները վերակենդանացնելու, քանի մը տողով տիպարներ արձանացնելու իր կարողութիւնը ճանաչողական ու դաստիարակչական հարուստ բովանդակութեամբ մը կ’օժտեն իր գիրքը: Դառնութիւններ ու յոյզեր կը յաջորդեն իրարու: Այսպէս, Զէյթուն. «Անգամ մը եւս վայելէլէ ետք աղբիւրի ջուրն ու անոր վրայի նախշազարդ քանդակները՝ կը հեռանանք Զէյթունէն, ինչպէս հեռացած կը թուէր աղբիւրին կամարին տակ գտնուող հայատառ արձանագրութիւնը» կը գրէ տեղ մը կսկիծը ակռաներուն միջեւ սեղմած: Աղին, հայրական տուն, ուր օտարը կ’ապրի. քէն չկայ, ատելութիւն չկայ. հայը ծառ մը կը տնկէ հայրական տան պարտէզին մէջ. «Մեռելներուս իբրեւ խաչ ես այս ծառը տնկեցի». Լեւոն-Զաւէն Սիւրմէլեանի խօսքն է, որ բոլորիս կրնայ պատկանիլ: Նոր տանտէրը կը հարցնէ. «Հիմա այս տունը ի՞մս է, թէ քուկդ»: Այս երկու արտայայտութիւններն ալ, նոր խորհուրդով մը, կը դառնան գիրքին վերնագիրը եւ ենթախորագիրը: Խաչը մեզի համար յարութեան եւ արդարութեան խորհրդանիշն է:
«Հալէպ- առաջին կայարան», 2012,Լոս Անճելոս: 1923-ին մեծագոյն գաղթակայանը կը հանդիսանայ Հալէպը, ուր շուրջ 15-18 հազար բնիկ հայութիւն մը կար արդէն: Գաղթականները՝ աւելի քան 35 հազար, Հալէպ կը խուժեն. անոնք կու գային տարբեր վայրերէ՝ Փոքր Ասիոյ, Կիլիկիոյ եւ Արեւմտեան Հայաստանի աւելի քան երեսուն շրջաններէ: Իւրաքանչիւրի ետին փնտռեցէք հարիւրաւոր գիւղեր ու աւաններ: Տարազով տարբեր, լեզուով ու բարբառով տարբեր, խոհանոցով տարբեր, բայց ճակատագրով նոյնացած մեր ժողովուրդի բեկորները այս Արշակաւանին մէջ նախ պիտի փնտռէին իրենց հայրենակիցները: Պիտի հաւաքուէին հայ որբերն ու որբուհիները: Ծայրաստիճան թշուառութիւն էր հիւղաւաններու եւ խաներու մէջ: Այդ որբերէն մէկը պիտի ներկայացնէր իր սերունդը՝ «Մանկութիւն չունեցող մարդիկը»: Ա. Ծառուկեանի սերունդը եւ որբերու գրականութիւնը: 10-15 տարի ետք որբերը պիտի դառնային գործատէր, հիւղաւաններու տեղ պիտի կառուցէին հայկական թաղամասերը՝ եկեղեցիներ, դպրոցներ, ակումբներ, թատրոն, անօրինակ զարթօնք մը, որուն զաւակները հոգեւոր սնունդ պիտի ջամբէին ոչ միայն Սուրիոյ, այլեւ Լիբանանի եւ բովանդակ Սփիւռքի մեր գաղթօճախներուն: Մեկնողներուն համար քաղաքը պիտի դառնար երազային, մնացողներուն համար՝ մայր գաղութ, Զաւէն Խանճեանի համար՝ Սփիւռքի քաղաքամայր:
Խանճեանի յուշերը կու գան 1950-1960ական թուականներու Հալէպէն, որ ոչ թէ ամբողջական գաղութ մըն էր, այլ խստօրէն սահմանազատուած գաղութներու ամբողջութիւն մը՝ հայրենակցական, յարանուանական եւ գաղափարական-քաղաքական իւրայատկութիւններով. փշալարեր չկային, բայց կային իրերամերժ մագնիսական դաշտեր, որոնք խորքին մէջ ժառանգական էին: Խանճեանի Հալէպը Արաբկիրի հայրենակցական միութիւնն է, ապա Աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին եւ համանուն վարժարանը եւ անոր կապուած Պատանեաց ու Ջանից ընկերակցութիւնները, յետոյ ՀԲԸՄ-ն ու ՀԵԸ-ը Լազար Նաճարեան վարժարանով: Ասոնցմէ դուրս՝ նախ այն մանկութիւն չունեցող մարդիկը, այն «աղա» հայրերը, որ իբրեւ արհեստաւոր, վաճառական եւ մասնագէտ բարօր կեանք մը ստեղծեցին իրենց զաւակներուն համար, մանկութիւն տուին անոնց, մանկութիւն չունեցող մարդիկ մանկութիւն շնորհեցին իրենց զաւակներուն, վարկ մը ստեղծեցին այդ հիւրընկալ երկրին մէջ. կան նաեւ տեղացի արաբը, Կայարան թաղամասը, Ճիտէյտէի շուկան, հալէպեան բարքեր ու գոյներ, կայ հայ տղոց մէջ միւս շրջանակներուն ալ հասնելու արկածախնդրութիւն, ամբողջական հայութեան հասնելու մղում, հայօրէն ամբողջանալու գիտակցութիւն, որուն առջեւ պահ մը վախով պիտի դիտես ՀՄԸՄ-Վասպուրական ֆութպոլի խաղերը, ինչ-ինչ մտորումներով պիտի հետեւիս «յառաջդիմական» եւ «ազգայնական» ճակատներու պաղ պատերազմին:
Այսպէս՝ տիպարներու, մանրավէպերու, կրթական եւ հոգեւոր հաստատութիւններու հետ կապուած յուշերով հեղինակը մեզի կը բերէ այդ տարիներու հալէպահայ կեանքը, որ յետոյ, անկէ հեռացողներուն համար, որոնցմէ մէկն է Զ. Խանճեանը, այնքան երազային ու միեւնոյն ատեն այնքան իրական է:
