Բաւական երկար որոնումներէ ետք «Արեւելք»ի խմբագրութեան բախտ վիճակուեցաւ հարցազրոյց մը կատարել Սուրիոյ պատերազմի ամբողջ տեւողութեան Հալէպ մնացած եւ իր պարտականութիւնները կատարած բժիշկ՝ Յարութիւն Նազարեանի հետ:
Հակառակ իր աշխատանքի բնոյթին եւ բազմազբաղ ըլլալուն`բժիշկը պատասխանեց մեր հարցումներուն եւ հարցազրոյցի շահեկանութեան եւ Հալէպի մասին ամբողջական պատկեր մը ներկայցնելուն համար զայն կը հրապարկենք ամբողջութեամբ:
-Ի՞նչ իրավիճակի մէջ կը գտնուի այսօր Հալէպը՝ ապահովական, տնտեսական, կեանքի խնդիրներու իմաստով (ջուր, ելեկդրականութիւն եւ այլն) եւ ամենակարեւորը, հոգեբանական իմաստով ժողովուրդին վիճակը ինչպէ՞ս կրնաք ներկայացնել:
Հինգ տարուան պատերազմէ ետք Հալէպ այսօր տագնապի մէջ է: Այո՛, ութ ամիս եղաւ, որ հրթիռներու եւ կազի շիշերու վտանգը դադրեցաւ, բայց Հալէպ դեռ դժուարութիւններ ունի: Փառք Ասուծոյ, ջուրի հարցը երկու-երեք ամիս առաջ լուծուեցաւ, սակայն ելեքդրականութեան հարցը մինչեւ այսօր կը մնայ անլուծելի խնդիր: Պետական մարմիններ մեծ ջանքեր կը գործադրեն լուծելու համար այս խնդիրը, նոյնիսկ քանի մը ամիս առաջ, օրուայ ընթացքին սկսան երկու ժամ մը ելեքդրականութիւն տրամադրել: Հալէպի ժողովուրդը, արդէն իսկ վարժ դարձաւ «ամբերներ»ով ելեքրականութիւն ապահովել: Տնտեսական իրավիճակը անկայուն է քանի մը պատճառներով: Մեծ թիւով երիտասարդներ, բանակային ծառայութիւն չընելու պատճառով քաղաքէն հեռացան, կամ ալ միացան Սուրիոյ բանակին, ուստի աշխատող ուժը նօսրացաւ, իսկ պաշտօնեաներուն ամսականները սկսան չբաւարարել ընտանիքի մը ծախսերը հոգալուն՝ անտանելի սղութեան պատճառով: Այս բոլորով հանդերձ, այսօր բարելաւման յոյսեր կան: Քաղաքի մէջ կործանուած խանութները սկսան վերաշինուիլ, նորոգուիլ եւ վերաբացուիլ, մանաւանդ Ազիզիէ շրջանի խանութները: Մինչեւ այսօր, ամէն դեղերու մեծ պակաս կայ Հալէպի մէջ ու կարելի չէ ամէն տեսակ դեղ գտնել, սակայն ժողովուրդը կը փորձէ դիմանալ եւ հաւատալ ու յոյս ունենալ, որ օրէ-օր պիտի վիճակը պիտի բարելաւուի:
Ճիշդ է, այսօր քաղաքի մէջ պայթումներ չկան կամ հրթիռներ չեն տեղար, սակայն Հալէպի շրջակայքը պատերազմը կը շարունակուի: Հալէպի մէջ, այսօր խնդիր մը գոյացած է` պաշտպանողական խումբերու զինեալ անձերը, սկսան գլուխ բարձրացնել եւ խնդիրներ ստեղծել քաղաքին մէջ: Երեւի ժամանակ պիտի պահանջէ, մինչեւ որ կառավարութիւնը կրկին ձեռքին մէջ առնէ քաղաքի իշխանութիւնը եւ ապահովէ անվտանգութիւնը:
-Իմացած ենք, որ Սուրիոյ պատերազմի ընթացքին Հալէպէն չհեռացաք: Որպէս բժիշկ ո՞ւր կը պաշտօնավարէք ներկայիս, եւ ո՞ւր էիք պատերազմէն առաջ, ի՞նչ շրջանի մէջ, ո՞ր հիւանդանոցը եւ ի՞նչ է այսօրուայ Ձեր պաշտօնը:
Այո՛, այս պատերազմին ընթացքին ես Հալէպ մնացի, նոյնիսկ առիթ չեղաւ քաղաքէն դուրս ելլելու, նկատի ունիմ Դամասկոս, Լաթաքիա կամ Թարթուս երթալու: Միայն, երբ պատերազմը սկսաւ, 15 օր ընտանիքիս հետ Հայաստան գացի Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութեան անձագիրը ստանալու: Շատեր չվերադարձան, սակայն մենք վերադարձանք: 2012-էն ի վեր Հալէպէն դուրս չեմ ելած: Այստեղ մնացի եւ մինչեւ այսօր կը ծառայեմ հիւանդներուս՝ իմ անձնական դարմանատանս մէջ, անձնական հիւանդանոցներու (Սէլլում, Ալ Քալիմէ, Տապիթ, Քասսիս) մէջ, եւ կը դասաւանդեմ բուժօգնութեան դպրոցի մը մէջ: Աշակերտները հիմնական Հալէպի շրջաններէն եւ գիւղերէն են: Պատերազմի առաջին տարին մենք 280 աշակերտ ունէինք, սակայն այս թիւը հետզհետէ նուազեցաւ եւ այսօր ունինք միայն 45 աշակերտներ: Աշակերտները դժուարութիւն կը գտնեն շրջաններէն եւ գիւղերէն Հալէպ հասնելու, հակառակ որ իրենց համար տուն մը վարձելը եւ Հալէպ մնալը արդէն մեծ հաճոյք է:
Ես Կար տը Պաղտատ շրջանը կ’ապրիմ, որ քաղաքի կեդրոններէն մէկը կը սեպուի, իսկ բուժարանս Սուլէյմանիէ շրջանն է: Ինչպէս գիտէք, Սուլէյմանիէի շրջանը վտանգաւոր գիծի վրայ կը գտնուէր եւ շատ հարուածներ ստացաւ: Բուժարանս ալ անվնաս չմնաց: Շատ վտանգաւոր եւ ծանր օրեր ու տարիներ անցուցինք: Կը մտածէի, արդեօք պիտի կրնա՞մ հիւանդանոց հասնիլ, թէ բան մը պիտի պատահի… Հակառակ այդ բոլորին` տագնապին, ջուրի եւ ելեդրականութեան խնդիներուն, այս տարիներու ընթացքին կրցայ ընդունիլ եւ բուժել հիւանդներս:
Հալէպի մէջ շրջան մը չկար, որ հրթիռ չէր իյնար: Սակայն շրջաններ կային որ շատ հարուածներ ստացան, շրջաներ ալ` աւելի պակաս: Բոլորս ալ գիտենք, որ «Նոր Գիւղ»ի շրջանը շատ մեծ վնասներ ստացաւ եւ հիմա փլատակ վիճակի մէջ կը գտնուի:
-Պատերազմի ամբողջ տեւողութեան Դուք Հալէպի մէջ մնացիք: Ի՞նչ պայմաններէ անցաք, ո՞րն էր ամենադժուար հանգրուանը, որուն դուք ականատես եղաք որպէս բժիշկ եւ ի՞նչ էին այն խնդիրները, որոնց որպէս հիւանդանոցի պատասխանատու ականատես եղաք:
Պատերազմի սկիզբը շատ դժուար էր: Ժողովուրդը զրկանքի չէր վարժուած: Ամառ ատեն ելեքդրականութիւն, ջուր չկար, իսկ ձմրան ի յայտ եկաւ վառելանիւթ ապահովելու խնդիրը` կազ, քարիւղ, ինքնաշարժներու համար վառելանիւթ գտնելը մեծ բախտաւորութիւն էր: Սակայն ամենադժուարը, ինչպէս ըսի, ելեքդրականութեան եւ ջուրի հարցն էր:
Հիւանդանոցներուն մէջ վիճակը շատ ծանր էր: Կարգ մը հիւանդանոցներ փակուեցան, այդ իսկ պատճառով, միւս հիւանդանոցներու մէջ քալելու տեղ չէր ըլլար մանաւանդ, երբ վիրաւոր զինուորներ կամ հրթիռներէ վնասուած մարդիկ հասնէին: Նոյնիսկ վիրաւորները կը տեսնէիր միջանցքներուն մէջ եւ արեան հոտը կը լեցուէր ամբողջ հիւանդանոցը:
Մենք` բժիշկներս աշխատանքի յատուկ ժամ չունէինք, թէժ զարկի ժամանակ ալ վիրահատութիւններ կը կատարէինք եւ մարդոց կեանքը կը փորձէինք փրկել:
-Այսօր ինչպէ՞ս կը գնահատէք հիւանդանոցներու ընդհանուր տագնապը: Տագնապ կա՞յ առողջապահական ոլորտին մէջ, թէ բնականոն հունով կ'ընթանայ ձեր աշխատանքը: Ընդհանրապէս ձեր հիւանդները հայե՞ր են, թէ օտարներ, արաբներ ալ կա՞ն: Հիւանդանոցին մէջ հայ պաշտօնեաներու ընդհանուր պատկերը ի՞նչպիսին է:
Մենք միշտ ալ ունեցած ենք եւ՛ հայ եւ՛ արաբ հիւանդներ: Նախքան պատերազմը, մեր հիւանդները ոչ միայն Հալէպ քաղաքի բնակիչներն էին, այլ նաեւ շրջակայ գիւղաքաղաքներու եւ գիւղերու բնակիչները: Սակայն պատերազմէն ետք շատ բան փոխուեցաւ: Հալէպահայ ժողովուրդի մեծամասնութիւնը գաղթեց Հայաստան կամ Լիբանան, ետքը՝ Գանատա, Ամերիկա եւ Եւրոպա, իսկ գիւղերու բնակիչները մեծ դժուարութիւններու հետեւանքով չկրցան քաղաք հասնիլ: Ժամանակ մը եղաւ, նոյնիսկ, երբ Հալէպի բնակիչները շրջանէ շրջան չէին կրնար երթալ, հետեւաբար դարմանատուն կամ հիւանդանոց հասնիլն ալ դժուար էր: Հիւանդանոցներուն մէջ մասնագէտ բժիշկներուն թիւը նուազեցաւ: Այսօր, Հալէպ մասնագէտ բժիշկներուն կարիք ունի, մինչդեռ առաջ բժշկուելու համար անձը կարիք չէր ունենար քաղաքէն կամ երկրէն դուրս ելլելու: Բժիշկներու դժուարութիւններէն մէկը դեղ ապահովելն է: Սակայն, Փառք Աստուծոյ, հնարաւոր ամէն ինչ կրցանք ընել ոտքի վրայ մնալու մեր հիաւնդներուն օգնութիւն ցուցաբերելու համար:
-Գիտենք, որ պատերազմէն առաջ Սուրիոյ մէջ հալէպահայ բժիշկները շատ կարեւոր դիրքեր կը զբաղեցնէին, շատ կարեւոր պաշտօններ եւ հռչակ ունէին: Այսօր ի՞նչ կրնանք ըսել այդ առումով: Շատեր հեռացած են, կա՞ն բժիշկներ որոնք կը վերադառնան, այդպիսի տեղեկութիւններ ունի՞ք: Իսկ անոնք՝ հայ բժիշկները, որոնք Հալէպ մնացին, ի՞նչ վիճակի մէջ են այսօր:
Պատերազմի առաջին օրերէն, մաս մը հայ բժիշկներ Հալէպէն հեռացան տարբեր պատճառներով` անապահովութիւն, հիւանդներու նուազում...
Կային բժիշկներ, որոնք տղայ զաւակ ունէին, ուստի, մտահոգուելով իրենց մանչերուն ապագայով` հեռացան: Իսկ կարգ մը բժիշկներ մնացին եւ սկսան ձեւով մը տոկալ եւ դիմանալ ծանր վիճակին: Դժբախտաբար, մնացողներուն մեծամասնութիւնը Հալէպէն հեռացան, այն ժամանակ, երբ Սուլէյմանիէի եւ «Նոր Գիւղ»ի վրայ սկսաւ օրը 8-էն աւելի հրթիռ իյնալ եւ շէնքերը գետնին հաւասարիլ: Ոմանք գացին Հայաստան, ոմանք ալ՝ Լիբանան եւ Եւրոպա: Այն բժիշկները, որոնք Եւրոպա հասան եւ կրցան շուտ սորվիլ տուեալ երկիրի լեզուն եւ վաւերացնել իրենց բժշկական վկայականը ու ստանալ աշխատելու իրաւունք` շարունակեցին որպէս բժիշկ աշխատիլ, սակայն անոնք որոնք չկրցան` սկսան բոլորովին ուրիշ աշխատանքներ կատարել:
Այսպիսով, մեր հալէպահայ բժիշկները գաղթեցին եւ իրենց դարմանատուները փակ մնացին այս տարիներուն ընթացքին: Ես կանացի հիւանդութիւններու մասնագէտ եմ եւ կրնամ ըսել, որ այսօր, տուեալ մասնագիտութեամբ միայն 3 կամ 4 հայ բժիշկ կայ Հալէպի մէջ:
Իմ կարծիքով, այն Հալէպահայ բժիշկը, որ Սուրիայէն դուրս կրցաւ յաղթահարել բոլոր դժուարութիւնները եւ նորէն ոտքի ելլել`դժուար թէ Հալէպ վերադառնայ: Կը վերադառնան այն բժիշկները, որոնք մինչեւ այսօր իրենց արժանի տեղը չեն գտած: Լսած եմ, որ կան մարդիկ, որոնք Հայաստանէն վերադարձան, սակայն բժիշկներ չեն: Մենք կը սպասենք եւ կը փափաքինք որ մեր բժիշկները վերադառնան եւ հայ բժիշկներուն թիւը աւելնայ:
-Արդեօ՞ք Հալէպի վերականգնումի եւ շտապի մարմինը օժանդակութիւններ տուած է այն հիւանդանոցին ուր կը գործէք: Կամ որեւէ առողջապահական ծրագիր ունի՞ հասնելու համար մեր հալէպահայ հայրենակիցներու առողջապահական խնդիրներուն, եւ ի՞նչ են այդ ծրագիրները, արդեօք դուք առնչուա՞ծ էք ատոնց հետ:
Դժբախտաբար, մեր միութիւնները չկրցան ունենալ շտապ բուժօգնութեան հայկական կեդրոններ: Այդ կողմէն տկար էինք: Այդ կեդրոններուն փոխարինեցին քրիստոնէական եւ բարեսիրական այլ կեդրոններ, ինչպէս՝ Կաթողիկէ «Գարիթաս»ի եւ Յոյն ուղղափառ եկեղեցւոյ հովանաւորութեամբ գործող կեդրոնները, որոնք մեծ աշխատանքներ տարին եւ օգնեցին մարդոց՝ բուժօգնութիւն եւ դեղեր ապահովելով: Ներկայիս, մեծ թափով, Լատինաց եկեղեցին սկսաւ առողջապահական աջակցութիւն ցուցաբերել: Մեր հայերը սկսան այդ կեդրոնները յաճախել եւ օգտուիլ բժշկական ծառայութիւններէն: Հայ միութիւններու օժանդակութիւնը, աւելի շատ ուղղուած էր անապահով եւ աղքատ հայ ընտանիքներուն սնունդ ապահովելու խնդիրներուն :
Դժբախտաբար, մենք՝ հայ բժիշկներս, միասին չկրցանք կեդրոն մը ստեղծել եւ օժանդակութիւն ցոյց տալ մեր հայ ազգին:
-Ի՞նչ ապագայ կը սպասէ Հալէպին: Որպէս բժիշկ, ի՞նչ կրնաք ըսել այդ առումով: Գիտէք շատ խօսակցութիւններ եղան, որ պատերազմը աւարտեցաւ, Հալէպը պիտի վերակառուցուի, Հալէպը պիտի վերադառնայ իր անցեալին: Դուք ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք այս բոլորը:
Հալէպը արդեն կամաց-կամաց կը վերադառնայ: Պատերազմը մասամբ մը աւարտեցաւ, կան շատ վնասուած վայրեր, սակայն այդ վայրերը սկսան վերաշինուիլ, նորոգուիլ եւ մաքրուիլ: Սակայն, արդեօ՞ք Հալէպը պիտի կրնայ ստանալ իր նախկին գոյնը... Այստեղ ուրիշ խնդիր մըն ալ կայ. հալէպցիներուն մեծամասնութիւնը գաղթեց: Ի՞նչ պայմաններ պէտք է ստեղծուին, որ անոնք ցանկութիւն ունենան վերադառնալու: Այն մեծահարուտ վաճառականները, որոնք օտար երկիրներու մէջ յաջողութիւն գտան, արդեօք վստահութիւն պիտի ունենա՞ն Հալէպի մէջ նորէն աշխատելու: Մենք կը ցանկանք, որ բոլորը վերադառնան, յատկապէս՝ հալէպահայերը:
Գիտէք, Հալէպը հայերուն համար սովորական քաղաք մը չէ, այլ Արեւելքի մէջ մեծ գաղթօճախ մըն է, որ հարուստ պատմութիւն ունի: Մեր ջանքը կ’ընենք այս գաղութը եւ ժառանգութիւնը պահպանելու: Սակայն, չենք կրնար եւ իրաւունք չունինք այպանելու այն մարդոց, որոնք գաղթեցին: Ամեն մարդ իր պարագաները ունի, եւ բոլորին պարագաները յարգելի են: Հոս մնացողներէն շատերը չհամակերպեցան Հալէպը լքելու եւ ուրիշ տեղ մը կեանք սկսելու գաղափարին հետ: Այս պատճառով ալ այստեղ մնացին եւ Հալէպ բոլորովին չզրկուեցաւ իր հայ զաւակներէն: Ինչպէս որ ըսի, Հալէպը պատմութեան ընթացքին միշտ եղած է եւ պիտի մնայ հայկական մեծ օճախ, ուր բոլոր սփիւռքահայերը ձեւով մը կապուած են այս օճախին հետ:
Այսօր, չեմ կրնար ըսել, որ փայլուն ապագայ մը կը սպասէ մեզի: Հրթիռներու վտանգը նոր դադրեցաւ, սակայն մինչեւ այսօր ազատ զինեալներուն վտանգը տակաւին կայ: Արդէն լսեցիք, որ ինքնաշարժի արկածի հետեւանքով զոհուեցաւ հայ ատամնաբոյժ մը, նաեւ այս ընթացքին փամփուշտի հետեւանքով երեխաներ մահացան: Հիմա մենք կը սպասենք, որ կառավարութիւնը վերականգնէ իր ուժերը եւ ապահովէ Հալէպի անվտանգութիւնը:
-Ի՞նչ են այսօր Հալէպի հայութեան գլխաւոր խնդիրները եւ այդ առումով ընդհանուր յայտարար մը կա՞յ, այսինքն այն մարմինները, որոնք կը գործեն Հալէպի մէջ իրարու հետ կապի մէ՞ջ են, ծրագիրներ կա՞ն:
Վերջերս Լիբանան, Մեծի Տանն Կիլիկոյ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոսի հովանաւորութեամբ ժողով մը գումարուեցաւ: Այդ ժողովին ներկայ էին հայ աւանդական երեք կուսակցութիւններու ներկայացուցիչները, միութեանական եւ կրօնական այրերը: Ժողովի ընթացքին որոշուեցաւ յատուցել բոլոր հայ մարդոց, որոնք վնասներ կրեցին պատերազմին պատճառով: Այս ձեւով կ’ուզեն ժողովուրդը վերականգնէ իր կորսնցուցածը եւ նոր կեանք սկսի: Սակայն, որքանո՞վ կ՚իրականանայ այս ծրագիրը, ոչ մէկը գիտէ: Արդեօք որքա՞ն գումար նախատեսած են այս ծրագիրը իրականացնելու համար: Ինչպէս գիտէք՝ վնասները շատ եւ նոյնիսկ մեծ են: Կան մարդիկ, որոնք իրենց հսկայ գործարանները կորսնցուցին:
Հալէպահայերը արժանի են այս օժանդակութիւններուն: Ժողովուրդը ոչ միայն շատ մեծ նիւթական վնասներ կրեց, այլ նաեւ մարդկային: Պէտք է վիրաւոր Հալէպը ոտքի կանգնի:
Հարցազրոյցը ՝ Ս. Արեանի