image

Քիչ մը լեզուաբանութիւն. Արմենակ Եղիայեան

Քիչ մը լեզուաբանութիւն. Արմենակ Եղիայեան

Վերջին ամիսներուն գրեթէ բոլոր հայկական թերթերը անդրադաձան  Փարիզի ցոյցերուն, որոնց մարտիկները (activistes) ֆրանսերէն բնորոշուած են «Gilets jaunes» բառակապակցութեամբ, որ տառացի կը նշանակէ «Դեղին  բաճկոններ»[1]: Իսկ այդ ցոյցերը կատարողները «դեղին բաճկոն» չեն, այլ «դեղին բաճկոն» կրողներ կամ ունեցողներ են: 

 

 Ֆրանսացիին համար շատ սովորական է բառային  նման կառոյց  մը, օրօվհետեւ ֆրանսացին պարտաւոր է այդ  բառերով բնորոշելու փողոց իջնողները,– այսինքն՝ gilet բառով բնորոշել ցուցարարին ոչ թէ բաճկոնը, այլ նոյն ինքն ցուցարարը,–  քանի որ ֆրանսերէնը ի վիճակի չէ  gilet գոյականին վրայ աւելցնելու այնպիսի ածանց մը, որ բառս նշանակէ   «բաճկոն կրող, բաճկոն ունեցող, բաճկոն հագած» անձ, մինչդեռ հայերէնը որքա՜ն հեշտութեամբ կրնայ ըսել բաճկոնաւոր, շապկաւոր եւ տակաւին՝ գլխարկաւոր, ձեռնոցաւոր, սուսերաւոր, զրահաւոր եւ բազում ուրիշ բառեր, որոնք կը բնորոշեն տուեալ առարկան  կրողը. ուրեմն՝ ֆրանսերէնին պակսողը աւոր (ունեցող, կրող, օժտուած) ածանցն է:

 

Մտածա՞ծ էիք հայերէնի՝ ձեր մայրենիի,  այս հարստութեան մասին, որ անոր ունեցածներուն միայն մէկ չնչին մասն  է  տակաւին: Այսուհանդերձ, եւ հակառակ հայերէնի այս մեծ առաւելութեան, ամէն բան հեզասահ չընթացաւ «Gilets jaunes»-ի հայերէնի թարգմանութեան մէջ:

            Ինչպէ՞ս կ’ըլլայ,– պիտի մտածէք:

            Ահա՛ւասիկ:

Մեր թերթերը զայն թարգմանեցին «Դեղին բաճկոնաւորներ»՝ առանց անդրադառնալու, թէ բաճկոնաւորները չեն, որ դեղին են, այլ անոնց կրած շապիկները:   Եւ այս սայթաքումը այնքան սովորական է, որ  անոր ծուղակը ինկան գրեթէ բոլորը:

Կրցի՞ հասկցնել այս նրբութիւնը, այլապէս վերընթերցեցէ՛ք պարբերութիւնը այնքան անգամ, որ անհրաժեշտ է՝ հասկնալու համար, ա՛պա միայն շարունակեցէք ձեր ընթերցումը, որպէսզի իմաստ ու շահեկանութիւն  ունենայ ան:

  *     *

*

 Ինչպէ՞ս կազմել հայերէն բառը, որպէսզի ան նշանակէ «(դեղին բաճկոնկրող» եւ ոչ թէ «դեղին (բաճկոն կրող)» այլ խօսքով՝ յստակ ըլլայ,  թէ այդ ցուցարարներուն բաճկո՛նն  է որ դեղին է եւ  ո՛չ թէ ցուցարարները իրե՛նք   դեղին են:

 Նման բառ մը կազմելէ առաջ՝  նախ թուենք այնպիսիները, որոնք արդէ՛ն գոյութիւն ունին  մեր բառամթերքին մէջ. օրինակ՝

                   կարմիր շրթունք ունեցող      ...      կարմր+ա+շուրթ

                   դեղին կտուց ունեցող             ...      դեղն+ա+կտուց

                   սեւ զգեստ կրող                       ...      սեւ+ա+զգեստ

 

Որոնց յոգնակին կ’ըլլայ՝ կարմրաշուրթներ, դեղնակտուցներ, սեւազգեստներ:

            Հետեւաբար՝

                        դեղին բաճկոն ունեցող          ...     դեղնաբաճկոն(ներ)

                        դեղին շապիկ ունեցող           ...     դեղնաշապիկ(ներ)

Ասոնք՝ դեղնաբաճկոն եւ դեղնաշապիկ, կատարելապէս հայերէն են եւ ամբողջովին  հաշտ են հայերէնի բառակազմական օրէնքներուն հետ:

Բայց   ահա...

Բայց ահա ոչ մէկ խմբագիր կամ յօդուածագիր մտածած է ասոնց   մասին ու տեղ չէ տուած անոր:  Ինչո՞ւ:  Այսուհանդերձ անոնց մէջ կան շատ ձեռնհաս բառակերտիչներ, որոնց հնարած բառերուն վրայ յաճախ կը հիանանք:           

Ուրեմն՝ ինչո՞ւ այս երկուքին մասին մտածող չեղաւ:

                                                                       *      *

                                                                           *

Իմ յօդուածներս կարդացողները պէտք է յիշեն, որ ես յաճախ ակնարկած եմ լեզուի գեղագիտութեան. այսինքն՝  մեր լեզուն  հակամէտ է  գեղեցիկին ու ճիշդին միջեւ նախընտրութիւնը տալու գեղեցիկին, նոյնիսկ եթէ գեղեցիկը սխալ է: Այսպէս ալ յառաջացած են սխալ կառոյցով, սակայն գեղեցիկ,  բառեր. օրինակ՝ սեղմիրան բառը սխալ կառոյց ունի, ճիշդը իրանասեղմ է, սակայն նուիրականացած է սեղմիրան-ը, որ այնքա՜ն գեղեցիկ  ու բարեհունչ  է, որ շուքի մէջ կը ձգէ իրանասեղմ-ը, գեղեցիկ սիրուհիի մը պէս, որ կը մոռցնէ  օրինաւոր կինդ...

Այս տուեալի լոյսին տակ ալ՝  դեղնաբաճկոններ  ճիշդ բառը չընտրուեցաւ կամ չհնարուեցաւ  իսկ, փոխարէնը  ընդհանրացաւ  «դեղին բաճկոնաւորներ»   սխալ ձեւը:          Ինչպէ՞ս ընել ուրեմն:

                                                                       *      *

                                                                           *

 Հայերէնը ունի վերի ճիշդ իմաստը արտայայտելու ուրիշ միջոց մըն ալ, որ ահաւասիկ՝  դեղինբաճկոնաւորներ, որ շատ լաւ կը լուծէ մեր հարցը: Ինչպէս կը նկատէք, մենք գրեթէ չհեռացանք արդէն շրջանառութեան մէջ գտնուող եւ մերժելի  բառաձեւէն՝  «դեղին բաճկոնաւորներ»-էն, միայն թէ դեղին անջատ ածականը միացուցինք  մնացեալին:   Եւ ա՛յս է ճիշդ ձեւը, որուն մէջ կատարելապէս հաշտ են բառին  ձեւը եւ իմաստը:

Այս գրութեամբ՝ բառս կը մտածուի ու կ’ըմբռնուի իբրեւ (դեղին բաճկոն)+աւորներ, այսինքն՝ (դեղին բաճկոն)  ունեցողներ, եւ ոչ թէ դեղին (բաճկոն ունեցողներ): Բառախաղ չկայ այստեղ, պէտք է քիչ մը կեդրոնացումով կարդալ:

            Ուրեմն՝

                        –Ճիշդ ՝       դեղինբաճկոնաւոր[2]

                        –Սխալ ՝     դեղին բաճկոնաւոր


                                                                *      *

                                                                    *


Նոյն սխալը օրին գործած է Համաստեղը  եւս, որ իր ծանօթ վէպը կոչած է «Սպիտակ ձիաւորը»: Արդարեւ, մտածե՛նք՝ ի՞նչ կը նշանակէ  այս բառակապակցութիւնը. ան կը նշանակէ «ձիաւոր մը, որ սպիտակ է»:

             Բայց    ձիաւո՞րն է սպիտակ, թէ՞ անոր ձին:

            Պարզ է, որ ձի՛ն է:  

            Ուրե՞մն...ի՞նչ պէտ է ըլլար այդ վէպին անունը:

 

Մենք  «սպիտակ ձիաւոր»   մըն ալ ունեցած ենք  4-րդ դարուն. անունը Մուշեղ Մամիկոնեան էր: Պարսիկներու Շապուհ արքան այնքան կը հիանար այս սպարապետին վրայ,  որ իր գինիի բաժակին վրայ փորագրել տուած էր անոր պատկերը՝ սպիտակ ձիու վրայ նստած,– եւ ամէն անգամ, որ գինի պիտի խմէր, կը բարձրացնէր բաժակը ու նախ  կ’ըսէր.

            – Ճերմակաձին գինէ արբցէ[3]...

            Ու ապա կը խմէր:

Ահա՛ այն հրաշք բառը՝ «ճերմակաձի», որ մեր պատմիչը  եւ Շապուհ արքան  գտած են, իսկ Համաստեղ...չէ գտած:

Ճերմակ ածականը փոխարինենք սպիտակ-ով, եւ պիտի ունենանք՝ սպիտակաձին:

Ուրեմն ճերմակ կամ սպիտակ ձի ունեցողը կը կոչուի ճերմակաձի կամ սպիտակացի:

Այս վերջինը օրին  գործածուած է Աստուածաշունչի թարգմանութեան   Մակաբայեցւոց գիրքին մէջ. «Այր մի սպիտակաձի յոսկիազէն վառեալ» ( Բ. Մակ. ԺԱ-8): Ուրեմն՝ Համաստեղ պարտէր իր վէպը կոչել, ոչ աւելի, ո՛չ պակաս՝ «Սպիտակաձին»...մինչդեռ ինք կոչած է «Սպիտակ ձիաւորը»:

Քիչ մը յամեցէք այս երկուքին՝ ճիշդին ու սխալին  վրայ:

Եւ զօր տուէք ձեր թանկագին բանականութեան:

Ի՞նչ կը կարծէք:

Եթէ վաղը դուք ըլլաք  հեղինակը վէպի մը,  որու հերոսի ձին սպիտակ է, ո՞ր անունը կու տաք  անոր՝ Սպիտակ ձիաւո՞րը, թէ՞ Սպիտակացին:

Կամ  եթէ յօդուած մը պիտի գրէք Փարիզի ցուցարարներուն մասին, ինչպէ՞ս կը կոչէք զանոնք՝ Դեղին բաճկոնաւորնե՞րը, թէ՞ Դեղնաբաճկոնները կամ  Դեղինբաճկոնաւորները...

Եւ մտիկ տուէք ձեր խղճին ու  ճաշակին:

 

 

 Արմենակ Եղիայեան

armenag@gmail.com




[1] Այս պահուս սեղանիս վրայ ունիմ հայատառ թերթ մը, որ վերնագրած է «“Դեղին բաճկոնաւորներու” հերթական ցոյցը»:

Արեւելհայերէնը զերծ  չէ այս վարակէն. «Ազգ»-ի 3-5-19-ի թիւին մէջ Յովիկ Աֆեան  ունի նոյնը՝ «Դեղին  ժիլետաւորներ»,– ինչպէս կը նկատենք՝ աւելի  արտայայտիչ ու...հարազատ:

[2] Ասոր նմանողութեամբ «Նոր Յաառաջ»-ը (11 ապրիլ 2019, էջ 2) Նոր սերունդ  անունէն կազմած է «նորսերնդական» ճիշդ բառը, եւ ո՛չ թէ  «նոր սերնդական» սխալ ձեւը, որ համազօր է «դեղին բաճկոնաւոր» սխալ ձեւերուն:

³ Այս պատմութիւնը աւանդողը 5-րդ դարու պատմիչ Փաւստոս Բուզանդն է: