Եկեղեցւոյ առջեւէն անցնող փողոցը կը կոչուի Էմմանուէլի մեծ զաւակ, տակաւին 1890ականներէն Հալէպ հաստատուած բժշկապետ Ասատուր Ալթունեանի անունով, որ իր հիւանդանոցի կողքի հողաշերտը գնելով տրամադրած է եկեղեցաշինութեան: Իր ժամանակի ամէնէն արդիական այդ հիւանդանոցը շատոնց չկայ, այն վերածուած էր դպրոցի, զոր քանդած էին կառուցելու արդիական պանդոկ մը, սակայն տագնապի պատճառով այս ծրագիրը չսկսած կանգ առած էր:
Տագնապի տարիներուն Էմմանուէլ եկեղեցին քանի մը անգամ ենթարկուեցաւ ռմբակոծումի, փուլ եկաւ փայտեայ առաստաղի կէսը, սակայն, թէեւ ընդհատումներով, շարունակուեցան պաշտամունքները: Այսօր հազիւ քանի մը հարիւր հայ աւետարանականներ մնացած են Հալէպի մէջ, իսկ Էմմանուէլ եկեղեցի յաճախողներուն թի՞ւը... սակաւաթիւ Էմմանուէլականները վճռած են վերակառուցել առաստաղը, անոնք կը սպասեն ամբողջական խաղաղութեան:
Ազգային այս շէնքին մէջ, մինչեւ տագնապը կը գտնուէին տասէ աւելի սեփական դարմանատուներ (clinic), բժիշկներուն բացարձակ մեծամասնութիւնը հայեր էին՝ վկայեալ Հայաստանէն, ինչպէս հալէպահայ բժիշկներուն մեծամասնութիւնը: Հիմա այդ դարմանատուներուն մեծ մասը փակ է, բժիշկները փոխադրուած են Հայաստան, ուր կը շարունակեն գործել որպէս բժիշկ:
Բակագիծի մէջ ըսենք Խորհրդային Հայաստանը օրհնութիւն մը եղեր է հալէպահայութեան համար, ուր անցեալ դարու վաթսունականներէն սկսեալ հարիւրաւոր հայեր ձրի ուսում ստացեր են. յանուն ճշմարտութեան պէտք է արձանագրել նաեւ որ միայն «յառաջդիմական» ճակատի զաւակները կ'ընդունուէին երեւանեան ԲՈՒՀեր, որպէս հակախորհրդային, «յետադիմականներ»ը իրաւունք չունէին հոն ուսանելու, ուստի ձեռքի մատներու վրայ կարելի է հաշուել խորհրդային ժամանակներու, դաշնակցական շրջանակէ Հայաստանէն շրջանաւարտներու:
Այս երկու փողոցները Հալէպի առեւտրական ամէնէն աշխոյժ կեդրոններէն էին: Տագնապի օրերուն մեծ թիւով խանութներ փակուեցան. այս օրերուն անոնցմէ մաս մը կը վերաբացուի, ոմանք, իսլամական Րամատան ամսուան նախկին օրերուն պէս, կը փորձեն գիշերները բաց ձգել իրենց վաճառատուները.- Այս տարի պիտի սկսինք, գալ տարի աշխատելու համար: Ըսաւ խանութպան մը:
Ազիզիէն եղած է զուտ քրիստոնէական, նաեւ հայաշատ թաղամաս: Ոստիկանատունէն դէպի հիւսիս կայ Յիսուսեաններու եկեղեցի մը, որ տագնապի առաջին օրերէն սկսեալ մինչեւ այսօր զանազան նպաստներ կը յատկացնէ տեղահան եղած մուսուլմաններու, այդ պատճառաւ ալ կը մեղադրուի ընդդիմադիր ըլլալու մէջ, որովհետեւ նպաստընկալներու մեծ մասը եկած է ընդդիմադիր թաղամասերէ, առանց տղամարդկանց...
Միութեան կեդրոնի հարեւանութեամբ կը գործէ 1954-ին գոյութիւն առած Հ.Բ.Ը.Միութեան համայն աշխարհի ամենամեծ դպրոցը՝ Լազար Նաճարեան-Գալուստ Կիւլպէնկեան Երկրորդական վարժարանը, որ Հալէպի երբեմնի հայաշատ օրերուն ունեցած է մինչեւ 1600 աշակերտ. այսօր հոն կը յաճախեն 400 հայ աշակերտներ... Նոյն համեմատութեամբ նուազած են Հալէպի հայկական բոլոր վարժարաններու աշակերտութեան թիւերը:
Այս վարժարանին դիմաց կայ այլ հայկական դպրոց մը՝ հայ կաթոլիկ, երբեմնի հռչակաւոր «Անարատ Յղութեան Քոյրերու» դպրոցը: Երբ մայրապետին հարցուցի.-Քանի՞ աշակերտ ունիք. կարծեմ չափազանցեց թիւը եւ տատամսկոտ պատասխանեց.-220... ցաւօք այդ աշակերտներուն մէջ շատ մեծ է թիւը ոչ-հայերուն:
Այս բլուր փողոցէն եթէ վար իջնենք եւ թեքուինք ձախ, պիտի հասնինք գետեզերքին գտնուող սուղնոց եւ շատ սուղնոց ճաշարաններու ու սրճարաններու «Շէլլէլէթ»՝ Ջրվէժներ փողոցին: Այս ճաշարաններու ամենայայտնիները «Ուանէս» եւ «Ղուրթուպա» հայապատկան ճաշարաններն են:
Մենք սակայն պիտի երթանք դէպի աջ՝ հասնելու հայկական այլ կարեւոր հաստատութեան մը՝ Հայ Մարմնամարզական Ընդհանուր Միութեան կեդրոնին: Անցեալին այս միութեան ֆութպոլիսթները իրենց մրցակից հայկական «Գերմանիկ-Վասպուրական»ին հետ, փոխնիփոխ, երկար տարիներ դարձած են Սուրիոյ ախոյեան խումբը: Հ.Մ.Ը.Մ.ի այս կեդրոնը օժտուած է պասքէթպոլի եւ ֆութպոլի մարզադաշտերով, ունի նաեւ պարտէզ-ճաշարան մը, որ բաց մնաց տագնապի ամբողջ շրջանին: Գիշերները, այս կառոյցը, որպէս զգուշութիւն, մինչեւ այսօր կը հսկուի մեր թաղերը պաշտպանող զինեալ տղոց կողմէ:
Քիչ մը անդին Ազիզիէյի հռչակաւոր հրապարակն է, ուր լաւ օրերուն, ցերեկները կը հաւաքուէին դպրոցականները, իսկ երեկոյեան թաղեցի եւ ոչ-թաղեցի երիտասարդները՝ ուրախ, անհոգ ժամանակ անցընելու, համտեսելով հրապարակի համպըրկըրը, սէնտուիչներն ու ֆրիթը: Անցեալ Ամանորին, ինքուրոյն որոշումով, թէ՞ պետական թելադրութեամբ, Հալէպի արեւելեան կողմերու յանձնուելուն առիթով, այս հրապարակին վրայ վիթխարի տօնածառ մը տեղադրուեցաւ Նոր Սերունդ Մշակութային Միութեան կողմէ: Այս միութեան կեդրոնը կը գտնուի հրապարակէն վեր նրբանցք-փողոցի մը մէջ. հոն ներկայիս պատսպարուած է Կիլիկեան Վարժարանը: Աւա՜ղ, այնքան քիչ բան մնացած է, հնչակեան այս միութեան անցեալի մարզական եւ մշակութային փառաւոր օրերը յիշեցնող:
Ազիզիէյի հիւսիսային սահմանը պիտի սեպենք Ուրուպէ փողոցին վրայ գտնուող հայ կաթոլիկ Ս. Խաչ եկեղեցին՝ կառուցուած 1993-ին, հալէպահայ ճարտարապետ Սարգիս Պալմանուկեանի նախագծով: Այս եկեղեցիին մէջ Ս. Պատարագը կարգով կը մատուցուի արաբերէն եւ հայերէն լեզուներով. չէ՞ որ այս համայնքը ունի նաեւ արաբալեզու զաւակներ: Վերջին տարիներուն այստեղ տեղաւորուած էր հայ կաթոլիկ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ վարժարանը, բարեբախտաբար դպրոցը յաջորդ ուսումնական տարին պիտի վերադառնայ Թիլէլ պողոտայի իր բոյնը. որ արդէն վերագտած է իր ապահովութիւնը:
Ս. Խաչի եւ Հ.Մ.Ը.Մ.ի միջեւ կայ երկար փողոց մը՝ Աղաճանեան գարտինալի անունը կրող փողոցը, որ հարուստ է սրճարաններով յայտնի մակնիշի զգեստներու վաճառատուներով, ուր կեանքը միշտ եռուն եղած է եւ է, անշուշտ չհաշուած ռումբ տեղացող օրերը: Հիմա ալ այս սրճարանները լեցուն են, բայց առաջ եթէ մեծ մասամբ քրիստոնեաներ էին յաճախորդները, հիմա Հալէպի բաղադրիչ ամէն ազգէ մարդու կարելի է հանդիպիլ հոն. Եւ այս բոլորը մեծ հաճոյքով նարկիլէ կը ծխեն: Այս փողոցին վրայ կան նաեւ պետական երկու մեծ դրամատուներ:
Ազիզիէն իր բազմաթիւ լքեալ տուներով, բնակիչներուն շատերէն երկրէն գաղթելով հանդերձ, տակաւին կը մնայ քրիստոնեայ, հայաշատ թաղ:
Ապագային լաւատեսօրէ՞ն նայինք: Փորձենք:
Մանուէլ Քէշիշեան
Հալէպ, 25 Յունիս 2017
«Սիվիլնեթ»