image
Հրատապ լուրեր:

Գրաբարի պատգամաբերը

Գրաբարի պատգամաբերը

Հոկտեմբերի 24-25-ին Հայաստանի գիտական կյանքում տեղի է ունեցել կարևոր իրադարձություն՝ Մխիթարյան միաբանության՝ Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում հաստատվելու 300-ամյա տարեդարձին նվիրված միջազգային գիտաժողովը։ Կազմակերպիչների թվում էին Սփյուռքի նախարարությունը, ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտը, ԵՊՀ Հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնը եւ Մատենադարանը։ Լիագումար առաջին նիստից հետո գիտաժողովը, հաշվի առնելով մասնակից գիտնականների մեծ թիվը (51 հոգի) և քննարկվող հարցերի լայն ընդգրկումը, ընթացել է զուգահեռաբար՝ պատմության, բանասիրության, ճշգրիտ գիտությունների և արվեստի բաժանմունքներով։ Հնչել են ոչ սակաւ թվով հետաքրքիր և գիտական նորույթ պարունակող զեկուցումներ։ Այնուամենայնիվ, ինչպես պարզ է դարձել համագումար եզրափակիչ նիստի ընթացքում, անցած գիտաժողովի ամենաուշագրավ և լիովին անակնկալ իրադարձությունը Գրականության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Լուսինե Ավետիսյանի՝ շուրջ կես ժամ տևած «Մխիթարեանք եւ տարերք լեզուիմաստասիրութեան Հայոց» զեկուցումն էր, որը ամբողջովին հնչել է դասական հայերենով՝ գրաբարով։ Զրուցելով ներկաներից մի քանիսի հետ՝ պարզվել է, որ ելույթի արտասովոր եւ անակնկալ բնույթի մասին շշուկները հասցրել էին տարածվել հայագիտությամբ հետաքրքրվողների շրջանում դեռ մեկ-երկու օր վաղ, թեև հեղինակը խնամքով թաքցրել էր անակնկալի իսկությունը։

Մոտենալով ամբիոնին՝ Լուսինեն աշխարհաբար է արտաբերել ընդամենը մեկ խորհրդավոր նախադասություն. «Թույլ տվե՛ք Մխիթարյան միաբանության Սբ․Ղազար կղզում հաստատվելու 300-ամյակին նվիրված գիտաժողովը պատշաճ առիթ նկատել՝ շուրջ մեկ և կես դար լեզվակը պոկած զանգը վերստին հնչեցնելու համար»։ Որից հետո Պատմության ինստիտուտի ընթերցասրահի ոչ ընդարձակ տարածությունը լցվել է բանախոսի բնութագրմամբ՝ մշտնջենավոր հայերենի դյութիչ ու վսեմ հնչմամբ։ Սակայն զեկուցման բուն արժեքն ու տարողությունը անհամեմատ ավելի մեծ էին, քան ներկաներին սոսկ տարաշխարհիկ գեղագիտական հաճույք պատճառելը։ Լուսինեն միանգամայն վճռորոշ կերպով ցույց է տվել, որ ընդմիշտ «մեռած» եւ արդի գիտության ու գրականության ոլորտներում «անշրջելիորեն» լռած լեզուն կարող է այսօր էլ շքեղ և հայերենի այլ լեզվավիճակներին իսպառ ոչ հասու ճշգրտությամբ և իմաստային երանգավորմամբ արտահայտել ամենաբարդ գիտափիլիսոփայական մտքերը։ Զեկուցումից հետո անվանի գիտնականներ Ալեքսան Հակոբյանը և Ազատ Բոզոյանը գոհունակություն և խանդավառություն են արտահայտել՝ մատնանշելով դասական հայերենը կրթության և արդի գիտության ոլորտ վերադարձնելու մեծ և անհետաձգելի նպատակահարմարությունը։ Այսպես, Արևելագիտության ինստիտուտի «Քրիստոնյա Արևելք» բաժնի վարիչ Ալեքսան Հակոբյանը հույս և ցանկություն է հայտնել, որ առաջիկա և հետագա ժողովներում ևս ձևավորվի դասական հայերենով հրապարակային գիտական զեկուցումներ ներկայացնելու ավանդույթ, իսկ Ազատ Բոզոյանը հիշատակել է մի քանի օտար հայագետների զարմանքը՝ դասական հայերենի պես հարուստ և եզակի լեզուն իսպառ մոռացության մատնելու համար։ Ներկաներից մեկը զարմանքով նշել է, որ Լուսինեի շուրթերին գրաբարը հնչում էր միանգամայն բնական և կենդանի, կարծես թե գրապայքարն այլ արդյունք էր տվել, և Լուսինեն զուգահեռ այդ իրականության պատգամաբերն էր։ Զեկուցման մասին մեծ ոգևորություն է հայտնել նաև ներկաներից Պարույր Հայրիկյանը. «Այն շատ հետաքրքրական էր ինձ համար, քանի որ մարդը մեր օրերում գրաբարով է ներկայացնում իր ասելիքը: Եվ զարմանալի է, որ բոլորիս` մեկին 90%-ով, մյուսին` 50%-ով, հասանելի էր»։ Լուսինեի ելույթին ներկա լինելու համար այլուստ աճապարած Մխիթարյան միաբանությունում քահանայապետական նվիրակ Լևոն արքեպիսկոպոս Զեքիյանը նույնպես իր հիացմունքն է հայտնել դահլիճում հնչած գիտական ելույթի բարձր, յուրօրինակ և կենդանի ոճի առթիվ և երկարորեն խոսել ներկայիս կրթական համակարգում դասական լեզուների դասավանդման անհրաժեշտության գիտակցության մասին՝ վկայակոչելով արևմտաեվրոպական մի շարք պետությունների փորձը։

Ամենազուսպն ու համեստը հենց զեկուցող Լուսինեն էր։ Պատասխանելով զեկուցումը գրաբար շարադրելու շարժառիթների մասին հարցին՝ նա նշել է, որ վաղուց ի վեր հասունացել է հանրային լռելյայն համաձայնությամբ կյանքի բոլոր ոլորտներից արտամղված դասական հայերենը իր բնական և անօտարելի իրավունքներում վերականգնելու ժամանակը։ Յուրաքանչյուր հայ գիտնական եւ ՀՀ քաղաքացի իրավասու է գրականացված արևելահայերենի և արևմտահայերենի կողքին իրավահավասար կերպով ըստ ցանկության գործածել նաև դասական հայերենը՝ հանրային և պետական կյանքի բոլոր ասպարեզներում։ «Հույս և վստահություն եմ տածում, որ իմ այս զեկուցումը նախադեպային է լինելու՝ դասական հայերենը նախ՝ գիտության և գրականության, ապա նաև՝ այլ հանրային ոլորտներ վերադարձնելու ճանապարհին։ Անկասելի մեկնարկը տրված է...»։

Ի պատասխան հայտնի հայագետ և քահանայապետական նվիրակ Լևոն արքեպիսկոպոս Զեքիյանի հորդորի՝ դառնալու գրաբարյան շարժման ջահակիր, Լուսինեն ասել է, որ արդեն շուրջ երկու տարի Հայաստանում գործում է գրաբարասերների շրջանակ, որն սկսել է հեքիաթների, մանկապատանեկան գրականության և ֆիլմերի թարգմանություն։


 Զավեն Արիստակեսյան.  hetq

 

ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ ԵՒ ՏԱՐԵՐՔ ԼԵԶՈՒԻՄԱՍՏԱՍԻՐՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՈՑ

Լուսնէ Աւետիսեանց՝ թեկնածու բանասիրական գիտութեանց

 

Ողջո՛յն մեծ հանուրց պատուական մասնակցացդ այսմ յոբելինական գիտաժողովի եւ ամենայն ներկայիցդ։

Յառաջնմէ իսկ աւրէ հիմնարկութեան միաբանութեան իւրոյ Մխիթար աբբահայր եւ որք ընդ նմա եւ ըստ նմանէ աշակերտք՝ եղեն պահապանք անեղծութեան, ջատագովք վերածնութեան եւ մշակք՝ վառեալք նախանձու մաքրութեան եւ կատարելութեան լեզուիս, զոր իրաւ զմի յանկապտելի հիմանց եւ յանկիւնակալ վիմաց շինութեան Հայրենեաց լինել վկայէին։ Եւ չիք ոք բաւական՝ պատշաճաւոր բանիւք զառաջեաւ ածել եւ թուել զարժանաւոր գործս եւ զանմահ երախտիս՝ ի յոգնահռչակ շնորհս փայլեալ սերնդոց հարանց այսր միաբանութեան։ Վասն որոյ եւ յառաջ քան ընդ բուն նիւթ զեկուցման իմոյ բանիւ անցանիցեմ, կամիմ վերստին զերախտագիտութիւն համակ շնորհապարտ ազգիս առաջի խնկելի մեծի յիշատակի նոցին եւ հանդէպ մերոց իսկ երեսաց առ մեզ՝ աստ՝ յայսմ սրահի այժմու բազմեալ նորին մեծի Մխիթարեան ուխտի հարցդ՝ զձէնջ՝ զանդուլ հոգւոյ մերոյ գոհութիւնս եւ մաղթանս մատուցանել։

Յութեւտասներորդ դարու Եւրոպա երագասլաց ընթացիւք թեւակոխէր յարդիականութեան ժամանակաշրջանն, յորում համակարգաբար փոփոխէին ամենայն հիմունք տնտեսական յարաբերութեանց եւ հանրային կենցաղավարութեան, զորոց կնի ժամանէին եւ մեծամեծ վրդովմունք եւ խռովութիւնք յեղափոխականք, որք եւ գահուց բազմաց տանց թագաւորականաց սասանութեան եւ պետական կարգաց ի հիմանց վերաձեւութեան պատճառ լինէին։ Ի նմին ժամանակի Հայք՝ ընդ բռնարար եւ եղծիչ տիրապետութեամբ Ոսմանացւոց եւ Պարսից՝ յաշխարհաւեր որ ի մէջ նոցա պատերազմաց եւ յասպատակութեանց վաչկատուն խուժադուժ ցեղից՝ քայքայեալ մաշէին։ Յանլուր եւ ի կարի դժնդակ դարս այնր անիշխանութեան՝ գիտութիւն, կրթութիւն, ճարտարապետութիւն եւ այլ ամենայն արուեստք առ Հայաստանեայս ի սակաւ տեղիս անկատարելաբար յարատեւէին եւ երբեք ծաղկեալ իսկ՝ ի ձեռն յանկարծահաս խանգարմանց եւ շփոթութեան հասարակաց կարգի՝ ընդ քաղաքական եւ իրաւական անկայունութեամբ վաղվաղակի սպառէին։ Եւ թե յաջողէին յոչ բազում վանորայս զմասունս ինչ հնոց կարգաց կրթութեան սերնդէ ի սերունդ աւանդել եւ զճրագ նուաղելոյ գիտութեան՝ սպասմամբ աւուր ազգիս նորոգ յառնելոյ լուցեալ պահպանել, նա՝ այնուիկ իսկ մեծամեծ մերոց երախտեաց արժան են։ Եւ աբբահայրն Մխիթար յետ բազում ամաց ուսմանց եւ կրաւնաւորական ճգնութեանց՝ զհետ լեալ գիտութեան ծարաւու եւ կամելով զձեռն իւր անաշխատ ի շահ հոգեւոր եւ կրթական սպասաւորութեան Հայոց արկանել՝ յԱրեւմուտս կոյս վարեցաւ, զի յեւրոպական յարաբերական անդորրու զսկիզբն վերածնութեան լեզուի եւ ազգայնոյ գիտակցութեան Հայաստանեայցս առնել մարթասցէ։

Այսաւր՝ յետ երից դարուց անցելոց ի հիմնարկութենէ միաբանութեանս, թե ունկնդիր լինիցիմք կարծեաց այլեւայլ ուսումնասիրողաց՝ զայնոսիկ յերիս եւեթ խումբս ժողովել կարասցուք։ Ըստ առաջնում խմբի՝ գործունէութիւն հարց միաբանութեանն ըստ մեծի մասին ի կրաւնական ոլորտն հայէր, յորմէ շահադիտաբար ածանցեալ լինէին կրթական, գրական եւ հրատարակչական նախաձեռնութիւնքն։ Այսոցիկ կարծեաց այժմ կարի սակաւք միաբանին, զի անցին ժամանակք, յորս «յառաջադէմք» եւ հրապարակաւ կամ ի ծածուկ կրաւնատեացք ի մտաւորականաց՝ զբազմարդիւն աջողութիւնս առաքելութեան հարցն՝ ժամանակավրէպ արգել եւ խոչընդոտն արդիականամէտ եւ աշխարհիկ ծրագրաց իւրեանց վարկուցեալ ընդ վայր թշնամանէին։ Որք յերկրորդէ խմբէ ուսումնասէրքն, զի չէր նոցա հնար եւ կամ զբարերար արդիւնս գործոց հարցն յուրաստ լինել՝ զարժանիսն յիշատակի նոցին մատուցանելով, ջանային զՄխիթար աբբահայրն եւ զամենայն ականաւոր մշակս միաբանութեան ի դաւանաբանական իրս կեղծաւորեալս ցուցանել, իբրու թե ի շահ եւ ճահ ազգային սպասաւորութեան զանձինս ի հաւատս Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ յեցեալ պահէին։ Արդ՝ եւ միում ումեք իսկ չէ պարտ զստոյգ եւ զանստուեր հաւատոց հարցն յերկբայս լինել, զի աւրինակաւ մեծի հիմնադրին ուսան լինել ջատագովս միասնութեան ամենայն քրիստոնէից ի միում գաւթի Ընդանրական Եկեղեցւոյ, եւ նոյնչափ՝ քաջ եւ աներկեւան՝ ի պաշտպանութիւն սրբազան ծիսից եւ ուղիղ մեկնութեան գրոց սրբոց հարցն Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ։ Արդ, թե զտեսակիտէ երրորդ պայմանական խմբի ասասցուք ինչ, տեսցուք, զի որպէս եւ մեք՝ զառարկայական գնահատականս գործոց եւ արդեանց միաբանութեանն ջանան հատանել։ Ըստ նոցին եւ ըստ մեզ՝ տիպ մեծագունի մասին ներգործելոց արդեանց եւ համահաւաք արգասիք գործունէութեան միաբանութեանն, թեպէտ եւ իւրային յարակցութեամբ պէսպէս կրաւնական կերպից, ըստ ամենայնի արդիական է՝ ըստ ոգւոյ հոմանուն պատմական դարաշրջանի։ Եզրութիւ աւուրցս՝ յաւակնոտ եւ ըստ մեծի մասին յաջողեալ արդիականացման նախագիծն, յորում կրաւնաւորական ինքնակայ բաղադրիչն սնուցանէր զսէր եւ զեռանդ գործչացն, իսկ կրաւնաշունչ աւանդապահութիւնն կամրջէր զանցեալն եւ զքաղաքակրթական ժառանգութիւնս իւր ընդ ներկայ ազգային իղձս, իմաստաւորէր զհայրենասէր ջանս՝ յուսով՝ նախադրեալս եւ հիմունս արկանելոյ հոգեւոր, մշակութային եւ պետական վերածնութեան Հայրենեաց։ Եւ թուի մեզ, թե չիցեմք ի ճշմարտութենէ խոտորեալք յասելն, թե միաբանութիւն Մխիթարեան յիրաւի մի է ի սակաւագունից յաջողեալ ազգային նախագծաց յարդիականութեան ժամանակաշրջանի, որ արգասեաւք իւրովք ի մաւտոյ համեմատելի Գիւտի նշանագրութեան վարկանիմք։

Այլ որչափ եւ տարամէտ լինիցին կարծիք եւ մեկնաբանութիւնք, ամենեքին միաբանեսցեն, զի ոչ յայլում իմիք ոլորտի այսչափ փայլեցաւ հանճար եւ հանդէս մեծամեծ արդեանց հարցն, որչափ յանդաստանի մշակութեան լեզուիս։ Աստանաւր չէ մեզ անկ վերստին երկրորդելով երկայնաբանել նախ՝ զզգուշաւորէ՝ որ յաւուրս հիմնադիր աբբահաւրն, եւ ապա՝ յերկրորդում եւ յերրորդում սերնդեան աշակերտաց նորին՝ զանբեկանելւոյ իմն խստութենէ, որով լեզու մեր սրբեցաւ ի խեցբեկագունից յետսամուտ ձեւաբանական եւ բառակազմական խոտոր֊մանց, որովք անխտիր վարէին հեղինակք` սկսեալ տակաւ ի միաբանող անտի եղբարցն ի չորեքտասաներորդ դարու։ Զայս եւեթ ասասցուք, զի որք յայնմհետէ երեւեցան բազումք ի մատենագրաց՝ ի յոլով մասունս պատճենեալ զանպատեհ եւ զունայն ձեւաբանական յաւրինուածս յունաբան դպրոցի, յայսոսիկ յինքեանց եւս բազում ինչ նոր կարգաւոր կարծեցեալ յաւելին։ Ապա՝ ի ձեռն տպագրութեան՝ յոգնաթիւր եւ հեստեալ դասական լեզուի կանոնաց խանգարմունքն, որք ընդ լատինաբան հայերէն անուամբ ամենեցուն իսկ յայտ են, գրեթե առ համաւրէն ազգս յընդունելի գրական չափանիշ համարեցան եւ բազում քերականական մատենից կազմութեամբ առ ժամանակ մի հաստատեցան։ Թուեսցուք ժամա֊նակագրաւրէն լոկ զանուանս կազմողաց այսց լատինաբան քերականութեանց ի Հայոց եւ յաւտարաց՝ Ֆրանչիսկոս Ռիւոլա, Կղեմէս Գալանոս, Ոսկան Երեւանցի, որ եւ զԱստուածաշունչ մատեանն հանդերձ ոչ ծանու աղաւաղութեամբք տպագրեաց, Յովհաննէս Կոստանդնուպոլսեցի, որ եւ Հոլով կոչէր, Սիմէոն Ջուղայեցի, ի նմին քաղաքէ Յովհաննէս Մրքուզ, Խաչատուր Կարնեցի, Յոհան Յոհախիմ Շրէոդեր, Յակոբ Վիլոտ եւ ի մասունս ինչ՝ Բաղդասար Դպիր։

Աբբահայրն Մխիթար, որպէս եւ սակաւիկ ի վեր ասացաք, ի քերականութեան իւրում սկիզբն եդ ընթացից մաքրագործութեան լեզուիս՝ հասու եւ կարող լեալ ի բաց թաւթափել եւ մերժել ի յարացուցից քերականականաց զմեծ մասն թիւրայաւդեալ ձեւոց, թեպէտ եւ դոյզն ինչ յայնցանէ եթող ի միջի, զորմէ պատճառաց այժմ մեր չէ ճառելի։ Այլ աշակերտք նորին եւ զայս ներելի պակասութիւն ուսուցչապետին իւրեանց անդարձաբար բարձին ի միջոյ եւ սկսեալ ի քերականութենէ Միքայելի Չամչեանց եւ ըստ նմանէ նորին միաբանութեան քերականագրաց՝ Գաբրիելի Աւետիքեանց եւ Արսենայ Բագրատունւոյ ի կատար ածին զհրամայական մաքրազտման լեզուիս ի հանուրց յիշատակելոց կամայածին եղծութեանց։

Եւ իբրեւ ընթացք այսր մաքրագործութեան յերեսնական ամս իննեւտասներորդ դարու սկսանէին զկատարեալ յաղթութեանն առնուլ կերպարան, այլ եւս իմն բանավէճ ի մէջ երկուց ճիւղից նորին միաբանութեան ծագեցաւ, որ այժմ հայէր ի խնդիր ոսկեղինիկ կամ դասական լեզուի։ Այլ զայսմ բանավիճէ ի վախճանի զեկուցմանս այսորիկ բովանդակաբար խաւսեսցուք։

Այժմ՝ ի մեկնութիւն ընդ մակագրի նշանակեալ նիւթոյ զեկուցմանս հասանեմք։ Լեզուիմաստասիրութիւն, որ թե կամիցի ոք՝ լեզուափիլիսոփայութիւն եւս ասել կարասցէ, ուրոյն գիտակարգ մի է՝ ի համապարփակ շրջանակի իմաստասիրական գիտութեանց, որ ի ձեռն բազմապիսեաց հետազաւտական հնարից եւ կաճառական կերպաբանութեանց քննէ զվերացական եւ զբնազանցական աւրինաչափութիւնս, որք անվարժ աչաց յաներեւոյթս ներազդեն եւ կերպարանաւորեն զանթիւ երանգս ձեւոց, կաղապարաց եւ կերտուածոց մտաց եւ զոճաւորեալ շարակարգութիւն իմաստից եւ դարձուածոց բանից։ Եւ որպէս գիտակարգ իմաստասիրութեան պատմութեան՝ զանթիւ դրուագս եւ փաստագրական տուեալս անցից ի մի ժողովեալ ըստ ամենայն շերտից, մակարդակաց եւ հանգամանաց միով համահետազաւտական զննէ ակամբ եւ յանհամար բազմութենէ պատահմանց եւ իրադարձութեանց եղելոց մաղէ եւ ի ստուերակերպութենէ ի լոյս հանրայնոյ գիտութեան ածէ զանդրագոյ նախազդող պատճառս աւրինաչափութեան իրացն այնպէս լինելոյ, նոյնպէս եւ լեզուիմաստասիրութիւնն յակներեւ գիտութիւն մտաց մարդկայնոց ցուցանէ եւ ըստ հարկի սահմանէ զաւրինաչափութիւնս, որովք վարին ընթացք եւ շաւիղք զարգացմանց բառից, ոճոց եւ եզրութից պերճութեանց, եւս եւ բարեփոխիչ կամ այլայլիչ փոփոխութեանց։ Այս գիտութիւն չէ նոր, զի եւ Արիստոտել ի Ստորոգութիւնս իւր, Կանտ՝ ի մշակութեան ստորոգութեանց, Ջոն Ստիւարտ Միլ, Ֆրիդրիխ ֆոն Հումբոլդ եւ այլք բազումք ի հնոց եւ ի ժամանակակից իմաստասիրաց այլեւայլ կերպաբանութեամբք եւ սահմանաւք շրջանակաց ուսումնասիրութեանց իւրեանց յայսմ ասպարիսի յոլով եւ պէսպէս քննութիւնս արարին, որոց վասն եւ աւուրք շաբաթու չիցեն բաւական ի պատմել։

Հարք միաբանութեանն, թեպէտ եւ կարի խորագէտք էին ձեւոյ եւ ոճոյ գրուածոց հայրենի մատենագրաց՝ ըստ տիպաբանական եւ ժամանակագրական իւրայատկութեանց նոցին․ նա՝ եւ լեզուաց Լատինացւոց եւ Յունաց եւս քաջահմուտ եւ գիտակ գտանէին, զմեծ մասն եւ բաժին ժամանակի եւ եռանդեան իւրեանց նուիրագործէին հանապազորդեայ իրակերտութեանց՝ թարգմանութեանց, կազմութեան ինքնագիր, գիտական, ուսուցչական եւ աստուածաբանական մատենից՝ հոգ տանելով ընդ խնամովք նոցին գործեալ բազում ազգային կրթարանաց։ Այսուիկ իսկ՝ լեզուիմաստասիրութիւն նոցա առաւելապէս ի գործնականսն երեւէր։ Այլ գործնականութիւնս այս ոչ իւիք ստուերէր զխորին իրագիտութիւն արժանեաց, գործառութից նախասահմանելոց, եւ զբարձ պատուոյ՝ իմա՛ զտեղի դասական լեզուիս Հայոց, զոր նոքայն յայտնապէս յառաջին իսկ դաս քաղաքակրթակերտ եւ քաղաքակրթապահ լեզուաց դասէին՝ հաւասար եւ հանգոյն մեծութեան եւ կշռոյ բարբառոց Յունաց, Լատինացւոց, Ասորւոց եւ Հրէից․ երբեմն՝ եւ ի վերոյ քան զթուարկեալսն՝ զլեզու մեր երկնապարգեւ բարբառ նախաստեղծ առաջնոյ մարդոյ լինել ասելով։ Զայս ցուցանեն ամենայն գրեանք նոցա` յաւուրց անտի հիմնադիր աբբահաւրն։ Վկայեսցեն այսմ եւ բանք կազմողաց զերկրորդ Հայկազեան Բառգիրսն, որք ի նախադրունս յաղագս նախապատուութեան լեզուիս ասեն, թե․ «Յորոց սակի անշուշտ ընդ գլխաւորս՝ որ Մայր անուանեցան լեզուք, զառաջինն ունի տեղի Հայկականս մեր բարբառ, որպէս մտերիմ եւ կարեւոր ընտանութեամբ յառաջագայեալ ի լեզուէ մեծի նահապետին Նոյի յԱրարատեան աշխարհ մեր դադարելոյ աշխարհակեցոյց տապանաւն իւրով հանդերձ ցվախճան իւր»։ Ընդ ամենայն երկասիրութիւնս եւ գրական քերթուածս՝ յանխզելի թելէ մտաց եւ ի կուռ հիւսուածոյ բանից հարցն միաբանութեան իմանամք, զի դասական լեզու Հայոց՝ ի բնազանցականս եւ յաստեաց վախճանական յաւիտեանս՝ է հիմն հաստատութեան եւ վէմ անսասանութեան մերոյ ազգային գոյութեան․ գանձ յարամնայ եւ անկապտելի, աղբեւր կենսատու, բնաւից շնորհաց շտեմարան, ճարտարապետ հրաշակերտութեանց եւ առհաւատչեայ հանուրց եղելոց եւ գալեաց յաղթութեանց՝ ազգաց յազգս որդւոցն Հայկայ յաւիտեան։ Եւ եթե հող երկրին հայրենի՝ զոյժ բազկի զաւրութեան եւ կորով վայելելոյ զդրախտ երկրաւոր շնորհէ, դասական լեզու մեր յանդրանցականս հաստատուն պահէ զմիութիւն ի մէջ ամենայն անցելոց եւ գալեաց սերնդոց։ Աւասիկ՝ այլաբանութիւնք եւ կերպարանք բառից գաղափարութեանց, զորս առ հարկի համառաւտաբան լինելոյ՝ մերովք շարադրեցաք բանիւք՝ առանց էական ինչ ի մտաց հարցն ի բաց կորուսանելոյ։ Եւ ըստ ամենայնի իմանալի է, թե էր աղագաւ միաբանք վանաց Սրբոյն Ղազարու, իբրեւ զնուիրագունից ակնկալութեանց եւ ծրագրաց իւրեանց խաւսէին կամ ընդ գրով ինչ արկանէին, կամէին եւ պարտէին իսկ նախ՝ ի հիմունս կենդանի եւ անխախտ քրիստոնէական հաւատոց իւրեանց ապաւինել եւ զաստուածաշնչեան սրբազան պատմութիւնս յաւգնութիւն կոչել եւ նովիմբք՝ զդիւրընկալ մտայնութեան այնց ժամանակաց զազգակերտ խորհրդանիշս եւ պատմոյթս հիւսել։ Վասն զի յաւուրս անդ հանրութիւն Հայոց, որպէս եւ ի միջին դարս, վարէր կրաւնադիր կենցաղով։ Առ արեւմտեայս եւս կրաւնամարտ գաղափարաբանութիւնք եւ կացութաձեւք, թեպէտ եւ երագ տարածանէին եւ արմատս ընդ ամենայն ուրեք արձակէին, չեւ եւս ի տիրապետող դիրս հասանել մարթէին։ Վասն որոյ եւ չէին վայրապար ջանք հարցն՝ ի դարձուցանել եւ ի շնորհել Հայոց վերստին զիմացեալ պատիւ զտեղի երկրաւոր դրախտին ունելոյ եւ հանուրց հիւսիսականաց վեհագոյն երկիր՝ կրկնակ օրրան մարդկութեան լինելոյ։

Եւ չէ մարթ ումեք նսեմացուցանել զկրաւնաւորական բնոյթն կենաց եւ նուիրական վարուց հարցն ուխտին Մխիթարեանց, եւ ի սպառ քաւ եւս լիցի քամահել եւ մկթալ զձեւով եւ զեղանակաւ կերպարանելոյ զիմաստասիրական եւ զաշխարհայեցային տեսութիւնս իւրեանց, զի բնական սահմանափակութիւնք ըստ ժամանակաշրջանի եւ այլոց յոլովից հանգամանաց, յորս գտանէինն եւ գործէին, ի հարկէ թելադրէին զպատեհ այնոցիկ պայմանացն կարգ ասելոյ ինչ եւ ճառելոյ զիմեքէ։

Արդ՝ յառաջնում մասին զեկուցմանս այսորիկ, իբրեւ զմաքրազարդութենէ լեզուիս ի լատինաբան եղծութենէ խաւսէաք, ակնարկեցաք, թե զգիւտէ դասական լեզուի վիեննական հարցն եւ զբանավիճէ որ զնովիմբ ծագեցաւ, բովանդակաբար ճառեսցուք։ Եւ զի մի՛ կարի երկայնեսցին բանք մեր եւ ըստ սահմանեալ իւրաքանչիւրում մասնակցի չափու ժամանակի անցցեն ակամայ, զբովանդակն՝ համառաւտին՝ իմաստիւ հակառակ ոչ կացուսցուք եւ կարեւորագունից եւեթ հանգամանաց իրացն կարծիս մեր ընծայեսցուք։

Որոց երբեք հանդերձեալ իցէ գրել ինչ միով իւիք ի դասական լեզուաց, քաջ գիտեն զչափ դժուարութեանց ոչ սոսկ հանուրց յարացուցից ձեւաբանականաց, բառիմաստից եւ դարձուածոց բանից ճշդիւ ընտրելոյ, այլ եւ մեծի եւ անպարսաւ գայթակղութեան ըստ ամենայնի եւ ի բնաւս զհետ երթալոյ քան զամենայն հրաշաբարբառ հայկաբան ոճոյ առաջնոցն ըստ Մաշտոցէ մատենագրացն։ Եւ իբրեւ սակաւու ումեք յաջողէր ի գրելն զնոցին լեզուի զանեղծ վսեմութեան ստուերակերպ եւեթ բերել զնմանութիւն, մեծի պատուոյ եւ գովութեան լինէր արժանի, թող թե եւ ոմանց նախանձու։ Եւ հանապազ ա՛յս որակ լեզուի, զոր յԱստուածաշունչ գիրս եւ առ առաջին մատենագիրս յինքնագիր երկս եւ ի թարգմանութիւնս իւրեանց գտանէր, ըստ ամենայն մասանց քերականութեան եւ ոճոց՝ չափանիշ համահետեւելի լինէր համաւրէն՝ զնոցին կնի եկելոցն գրչաց։ Եւ որչափ յետինքն ի յունաբան կամ ի լատինաբան գրչաց՝ իմացեալ կամ անիմաց ժպրհութեամբ ջան յանձինս եդին ընդ այլովք ոճաքերականական կանոնիւք զընդաւրինակելի չափանիշ լեզուի արկանել՝ ոչինչ նոցա ի վերջնարդիւնս յաջողեցաւ։

Այլ, իբրեւ ճառեմք զանպարսաւ գայթակղութենէ ըստ կարի՝ յամենայնի՝ զոսկեղինիկ աւրինակի նմանութեան կնի երթալոյ, գիտելի է, զի եւ յայսմիկ չէ պարտ ի ծայրայեղ դիրս եւ ի կարծիս անկանել։ Զի այնու իսկ մեծ է զարմանահրաշ մեծութիւն դասական լեզուի, որ իբրեւ ի լրումն առաջնոյ կարգաւորութեան իւրոյ հասանէ եւ՝ ի հանուրց ընկալեալ՝ ի միջոցի միոյ, երկուց կամ երից դարուց ի ձեռն գրական երկասիրութեանց արուեստասէր գրչաց յոսկեղինիկ գահ պատուոյ բարձրանայ եւ ընդ սմին՝ լեզու սրբազան ծիսից կրաւնականաց լինի եւ ի միջնորդ աղաւթական եւ հայեցողական հաղորդութեան ընդ բնազանցականս եւ մշտնջենաւորս կարգի, ուստի եւ յանձն առնու զքաղաքակրթակերտ եւ զքաղաքակրթապահ գործառոյթս եւ կոչի լեզու դասական։ Յայնմհետէ եւ առ յապա յաւիտեանս ազգք կամ երամք ազգաց, որք ընդ նովին քաղաքակրթութեան սահմանաւք ըստ աշխարհագրութեան, կրաւնի եւ մշակութի գտանին, ի հոգեւորս, ի գիտականս եւ ի մշակութայինս ի կիր արկանեն եւ աւգտին ի դասական լեզուէ, որպէս ի յարամնայ աղբերէ գիտութեան, ոգեշնչութեան, ժառանգաբար ածանցելոյ միասնութեան եւ հաղորդութեան ընդ միմեանս, որ եւ ըստ համակ ժամանակաց սահմանափակութիւնս անդրանցանէ։ Արդ՝ այսպիսի լեզու ի հիմնարար մասունս քերականական ձեւաբանութեան, բառակազմութեան, եզրութաշինութեան եւ ուղղագրութեան մի եւ նոյն է՝ բիւրեղացեալ ի լրման անսասանութեան իւրոյ։ Զոր ինչ յայս լեզու ընդ գրով արկանիցէ ոք՝ եւ յետ բիւրուց ամաց հեռագոյն ապայից իսկ, թե քաղաքակրթութիւնն այն կայ եւ մնայ՝ բանք եւ իմաստք գրառեալք՝ հասու եւ դիւրընկալ մտաց գիտութեան զաւակաց նորին՝ առանց թարգմանական միջնորդի իրիք եղիցին։ Այլ այս անսասանութիւն չէ մահ եւ քա՛ւ եւս լիցի՝ լճացումն։ Զի եթե արձանացեալ անսասանութիւնն մասանց քերականականաց զլեզուն այն իմանալի ամենայն գալեաց առնէ սերնդոց, նոյնպէս եւ հարկ պահանջի իւրաքանչիւրոյ նորոյ ժամանակաշրջանի թելադրեսցէ զմուտ բիւրուց նորակազմ բառից, եզրութից եւ գրական ոճոց, ի ձեռն որոց լեզու դասական ոչ իւիք նուազեսցէ, այլ առանց կորուսանելոյ ինչ՝ յամենայնի շահեսցէ եւ զեւս քան զեւս ճոխացեալ զաւրասցի։

Այսմ ակներեւ ճմշարտութեան իրագէտ էր ի վենետիկեանց Հայր Արսէն Բագրատունի, որ առանց յիշատակելոյ զանուանս երիտասարդ վիեննական հարցն՝ Յովսեփայ Գաթրճեանց, Մադաթիայի Գարագաշեանց, Ղեւոնդայ Յովնանեանց եւ այլոցն ի սոցունց, որք յիրաւի փայլեցան գիտութեամբ եւ վառեալ գտան գովելի նախանձու մաքրազարդ կատարելութեան լեզուիս, որպէս վարդապետ՝ իմաստութեամբ դարուց պերճացեալ՝ խրատէ զայսոսիկ՝ ի բաց կալ ի ծայրայեղ հետազաւտական կերպաբանութեանց դպրոցի գերքննադատական բանասիրութեան գերմանացւոց եւ մի՛ ի մէջ ի վաղուց անտի ժամանակաց հետէ առ կանոնալեզու կալեալ մատենագրացն զխտրականութիւն մերժելի արկանել։ Զի որպէս ակնարկէրն՝ այսմ ծայրայեղութեան յաջորդելոց էին քաղց անդարմանելի յանկաւոր բառակազմական կաղապարաց, եզրութից գիտականաց, երկիւղ յազատ նորաոճ քերթողութենէ եւ այլ անպատեհութիւնք։ Ապա՝ յութսներորդ ամս քսաներորդ դարու Վարագ Առաքելեանց ընդ ամենայն կողմանց քննեաց եւ եցոյց, զի ութեւտասն կէտք, որովք գիւտարարք տեսութեան ոսկեդարեան լեզուի՝ ի յիշատակեալ վիեննացւոցն անջրպետէին զիւրեանց երեւակայեալ ոսկեղինիկն ի լեզուէ այլոց՝ անհարազատ հռչակեալ մատենագրացն, ըստ մեծագունի մասին ժխտին բնագրային վկայութեամբք կամ դադարեն ի միանշանակ լինելոյ։ Այլ՝ ի սէր արդարութեան եւ ի նշան երախտեաց այս եւս ասելի է, թե հանդէպ ճշմարտութեան ծանունս մեղիցէ ոք, որ ոչ ընծայեսցէ զպատիւ նախապատուութեան մատենի քերականութեան վիեննացւոց հարցն՝ Վրթանիսի Չալըխեանց եւ Արսենայ Այտընեանց, որք եւ այժմ կան եւ մնան անգերազանցելիք։

Ի վախճան մերձեալ այսր իմոյ զեկուցման, զայս եւեթ յաւելից․ չիք հնար ուրուք ընդ բանիւ պարագրել զերախտիսն նուիրաձիր պարգեւաց հարցն երկոցունց ճիւղից Մխիթարեան միաբանութեանն։ Եւ ի մէջ անհամար շնորհաց, զոր ի ժառանգութեան մասին՝ յարդեանց մեծաց գործոց նոցա ընկալաք, առաջինն եւ քան զամենայն վսեմն եւ հարուստ անանց զաւրութեամբ՝ է նուիրական լեզու մեր՝ խնամովք աշակերտացն Մխիթարայ ի վիրացն ապաքինեալ եւ վերստին ի զգեստ անեղծ մաքրութեան՝ ազգիս ընծայ կենաց պարգեւեալ։ Այլ մեք՝ ոչ լեալ հասու եւ արժան այսմ մեծի պարգեւին, ընդ հողմովք ապակենսունակաբար պատճենեալ վաղանցուկ տարամուտ տեսութեանց տարուբերեալք, եւ անվաստակ՝ արդիականութեան եւ դիւրութեան տենչացեալք, իբրեւ զաւտար եւ զխոտելի ինչ ի բաց ի մէնջ մերժեցաք զքաղաքակրթական դասու լեզու մեր եւ ապաւինեցաք զյառաջադիմութիւն եւ զշինութիւն ազգային կերտուածոյ հայրենեաց այլուստ առնուլ եւ այլակերպ յաւրինել։ Եւ տակաւ տակաւ՝ ներգործութեամբ բնազանցամերժ եւ կարի անհեռատես հանդերձելոց ապայից արդիականութեան գաղափարաբանութեան՝ զդասական լեզու անկենդան եւ մեռեալ համարեցաք եւ զխաւսս Քանաքեռի եւ Պոլսոյ ի նոր գրական բարբառ փոխել ժտեցաք։ Այլ թե վերին տեսչութեամբ նախախնամեալ իցէ Հայոց յանէութենէ ապրել, դասական լեզու մեր զնմա եւեթ պատշաճաւոր տեղի կալցի վերստին եւ աճեսցի ի շրջանս իւր՝ անփոփոխ եւ անայլայլաբար՝ վերստին եւ նորոգ ծնանելի։ Եւ առ նմա՝ բարբառք յարափոփոխք հիւթեղ հանապազաւրեայ խաւսից։

Ի բոլոր սրտէ զձէնջ գոհանամ եւ զներումն վասն երկայնաբանութեան իմոյ հայցեմ աստանաւր։