image

Ցանկութիւնն այն էր, որ մեր ձեռնարկը նոր խօսք ունենայ ասելու. Դոկտ. Կարապետ Մոմճեան

Ցանկութիւնն այն էր, որ մեր ձեռնարկը նոր խօսք ունենայ ասելու. Դոկտ. Կարապետ Մոմճեան

28 Մայիսի 2018-ին լրանում է Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան հարիւրամեակը: Հայոց պատմութեան այս շրջադարձային հանգրուանը նշելու նպատակով, ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի Կենտրոնական կոմիտէն նախաձեռնել է երկօրեայ գիտաժողով՝ «Հայկական պետականութեան վերականգնում» խորագրով: 2018ի Մայիսին նախատեսուած ձեռնարկը կազմակերպելու համար ստեղծուել է յատուկ յանձնախումբ, որի անդամներից՝ պատմաբան, քաղաքագէտ դոկտ. Կարապետ Մոմճեանը տեղեկացնում է գիտաժողովի  նպատակների մասին:

 

- Ի՞նչ հիմնահարցերի է անդրադառնալու գիտաժողովը:

- Երբ Կենտրոնական կոմիտէն նախայառաջացրեց յանձնախումբ, որպէսզի հարիւրամեակի առիթով խորհրդաժողով կազմակերպուի, իմ հիմնական միտքն այն էր, որ կարողանանք յաւելեալ արժէք տալ այս ձեռնարկին: Մեր իրականութեան մէջ շատ գիտաժողովներ են կազմակերպւում, եւ ցանկութիւնն այն էր, որ մեր ձեռնարկը նոր խօսք ունենայ ասելու: Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան մասին շատ բան կայ գրուած, իսկ վերջին տարիներին Հայաստանում բաւական սկզբնաղբիւրներ այլեւս մատչելի են՝ ՀՀ Ազգային արխիւը, եւ այլ յարակից նիւթեր: Դրանք բաւական գործածւում են մասնագէտների կողմից, եւ այս ուղղութեամբ նաեւ արտադրութիւն կայ: Ես, որպէս պատմաբան, հետեւում եմ մեր երիտասարդ պատմաբաններին եւ տեղեակ եմ, որ զբաղւում են Հայաստանի առաջին Հանրապետութեանը վերաբերող բազմաբնոյթ նիւթերով, ինչպէս օրինակ՝ սոցիալական (ընկերային-Խմբ.) հարցերին, օրէնսդիր իշխանութեանը վերաբերող, եւ այլ:

Եւ մեր յանձնախմբի առաջ խնդիր կար, թէ ինչի՞ մասին պէտք է խօսենք այս գիտաժողովի ժամանակ: Ընդհանրապէս, արեւմտեան պատմագրութեան մէջ, վերջին երեսուն տարիներին նոր մօտեցում է ձեւաւորուել՝ երկար ժամանակաշրջաններ, օրինակ 500 տարուայ պատմութիւն մէկ դիտակով ուսումնասիրելն ու վերլուծելն այլեւս միանշանակ չի ընկալւում: Հետեւաբար, պատմաբանները սկսեցին դիտարկել կարճ ժամանակաշրջաններ՝ 25 տարի ժամանակով, ինչն աւելի ատաղձ է տալիս պատմաբանութեանը:

Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան դէպքում, խնդիրը նա է, որ գոյութիւն է ունեցել երկուս ու կէս տարի, եթէ օրերով հաշուենք՝ շուրջ 900 օր: Հետեւաբար, այս շրջանը բաւարար օրինակ չէ, որ կարողանաս պատմական վերլուծութիւն կատարել հարցերի շուրջ: Ուրեմն, ինչպէս մօտենալ այս հարցին, յատկապէս նկատի ունենալով նաեւ, որ 100 տարուայ հեռաւորութիւնից առաջին հանրապետութիւնը եւ նրա հիմնադրումը, եւ  կռիւները, որ մղուեցին հանրապետութեան արմատաւորման համար (Ղարաքիլիսա, Բաշ Ապարան եւ Սարդարապատ), արդէն ժողովրդի մէկ հատուածի կողմից ֆետիշացուած են: Եւ այստեղ, պատմագրութեան առումով, երկու հիմնական հարց է առաջանում՝ առաջինն այն է, որ օրինակդ բաւարար չէ ժամանակահատուածի իմաստով, որ կարողանաս լիարժէք վերլուծութիւն կատարել, երկրորդը՝ եթէ պիտի գրես հարցերի մասին ներառելով նաեւ քննադատական մաս, որը մասնագէտի հիմնական խնդիրն է, պետէք  է զգոյշ լինել, որ ժողովրդի շրջանում առկայ այդ ֆետիշացման պայմաններում որեւէ հակազդեցութիւն չառաջանայ:

Մեր յանձնախումբը, հաշուի առնելով այս ամէնը, որոշեց գիտաժողովին հրաւիրել մասնագէտների, ովքեր յաւելեալ արժէք կարող են բերել, այսինքն՝ համապարփակ մօտենալով, հարցերը միայն պատմականօրէն ներկայացնելու եւ վերլուծելու շրջանակներից դուրս գալ,  եւ հրաւիրել սոցիոլոգների (ընկերաբաններու-Խմբ.) եւ այլ մասնագէտների, ովքեր կարող են այլ կողմերից ներկայացնել այս առեղծուածը, որ կոչւում է Հայաստանի առաջին Հանրապետութիւն:

 

- Գիտաժողովի ընթացքում, փատօրէն, ներկայացուելու է առաջին Հանրապետութեանն առնչուող նիւթերի բազմակողմանի ուսումնասիրութիւն:

- Որպէսզի կարողանանք այդ 900 օրերի արժեւորումը կատարել, պէտք է դիտարկենք առաջին Հանրապետութեան հիմնադրումից առաջ եւ յետոյ տեղի ունեցած իրադարձութիւնները եւս: Չենք կարող խօսել Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան կազմաւորման մասին, եթէ չհասկանանք նախորդող մի քանի տարուայ կացութիւնը՝ լինի արեւելահայերի, թէ արեւմտահայերի պարագայում: Սա շատ կարեւոր հանգամանք է: Այսինքն, Մեծ Եղեռնը, որ տեղի ունեցաւ, եւ մեր ժողովրդի գրեթէ կէսը ոչնչացաւ, դրանից անմիջապէս յետոյ ստեղծուեցին այնպիսի հանգամանքներ, որ պարտադրեցին հիմնադրել անկախ հայրենիք: Եթէ անդրադառնանք (հանրապետութիւն հիմնելու-Խմբ.) յայտարարութեանը՝ անկախութիւն բառն այնտեղ չկար, այլ պարզապէս տիրութիւն անելու հարցն էր այդ հողատարածքին, որտեղ հայերն ապրում էին: Եւ ինչ պայմաններում էին ապրում մարդիկ այդ օրերին: Հիմնականում հի-ւանդ, անօթեւան մարդկանց չակերտուած հայրենիք էր: Եւ ուրեմն, այս կացութիւնից ելնել, եւ հիմքեր դնել հայրենիքի, ահա այստեղ է, որ այդ ֆետիշացման վարկածն ի յայտ է գալիս: Բայց միաժամանակ, այդքան էլ ֆետիշացում չէ, որովհետեւ եթէ կարդանք այդ օրերին ապրող մարդկանց յուշերը՝ կը տեսնենք, որ ինչ հսկայածաւալ աշխատանքներ էին տարւում այդ մի կտոր հողի վրայ՝ 4 հազար քառակուսի կիլո-մետր (քկ.) տարածք էր այդ պահին Հայաստանը: Այդ չորս հազար քկ.ը վերածել մօտաւորապէս 40-50 հազար քկ. տարածքի յաջորդ երկու տարիների ընթացքում, վարչական, բանակային աշխատանքներ իրականացնել, գիւղացիների հետ հողային հարցեր լուծել,  պայքարել համաճարակների դէմ, սննդի խնդիրը կարգաւորել: Այս բոլոր հարցերի մասին մակերեսային է գրուած ու քննուած, այլ ոչ այն տեսանկիւնից, երբ օրական կտրուածքով գրւում էին կառավարական որոշումներ, որոնք արդէն սկզբնաղբուրի ձեւով ունենք: Հայաստանի ազգային արխիւն այսօր բաց է, եւ ահռելի մեծ նիւթեր կան՝ օրինակ, թէ ինչպիսի կառավարական վարք ու կարգեր հաստատուեցին, խորհրդարանում ինչ կուսակցութիւններ էին ներկայացուած, եւ որոնք ներկայ չէին, ինչու առաջին տարուայ ընթացքում արեւմտահայութիւնը, որի մէկ մասը՝ ստուար զանգուածը Սասունից, Ալաշկերտից, Վանից, ինչու ներկայացուցիչ չունեցաւ: Այս բոլորը հարցեր են, որոնց մասին այլեւս պիտի սկսենք խօսել, որովհետեւ առաջին Հանրապետութիւնը ֆետիշացման հարց չէ, եւ մեր պատմութեան մաս է կազմում, եւ հետեւաբար պիտի քննուի, ինչպէս որ քննւում է որեւէ այլ՝ հայ ժողովրդին պատկանող պատմական հարց:

Եւ այս իմաստով, այս գիտաժողովի ընթացքում, յոյս ունեմ, որ պատասխաններ կը տրուեն մի շարք հարցերի, կ՛արծարծուեն թեմաներ, որոնք ապագայում աւելի մեծ ուսումնասիրութեան կ՛ենթարկուեն: Կենտրոնական կոմիտէն յաւակնութիւնն ունի, որ գիտաժողովի ընթացքում մատուցուող նիւթերը լինեն  յաւելեալ արժէք տուող:

 

- Ի՞նչ սկբունքով էք ընտրել բանախօսներին, եւ արդեօք ձեռնարկն ուղղուած է  միայն գիտակա՞ն համայնքին:

- Գիտաժողովին մասնակցելու համար մենք 15 մասնագէտներ ենք հրաւիրել Միացեալ Նահանգների Արեւմտեան եւ Արեւելեան շրջաններից, Եւրոպայից, Հայաստանից, Հարաւային Ամերկայից: Բանախօսներից իւրաքանչիւրը ներկայացնելու է իր  ապրած միջավայրից եւ փորձառութիւնից վերլուծութիւններ, եւ արդիւնքում, խճանկարն առաւել գունեղ կը լինի: Գիտաժողովում հնչելու են ելոյթներ ե՛ւ հայերէնով, ե՛ւ անգլերենով:

Գիտաժողովը կազմակերպում ենք ոչ թէ գիտական համայնքի համար, այլ՝ ժողովրդի համար, եւ բանախօսներն էլ նկատի են առնելու սա իրենց խօսքում:

 

- Գիտաժողովի ընթացքում արդեօք համեմատութիւններ կ՛անցկացուե՞ն առաջին եւ երրորդ հանրապետութիւնների միջեւ:

- Խօսքը 2.5 տարուայ եւ 25 տարուայ պատմութիւններ ունեցող պետութիւնների մասին է, սակայն կան հարցեր, որոնց մեր բանախօսները ակնկալւում է, որ կ՛անդրադառնան: Առաջին հանրապետութիւնը գոյատեւեց 900 օր, եւ որոշ, այսպէս ասած հանգամանքներ ստեղծեց, արդեօք այդ փորձը եւ քաղուած դասերը մենք կարողացա՞նք օգտագործել երրորդ հանրապետութեան օրերում: Իմ կարծիքով, խնդիրը համամարդկային է. երբ ասում ենք, թէ պատմութիւնը սովորում ենք, որ անցեալի սխալները չկրկնենք՝ իրականում, դա միայն խօսք է, եւ այդ սխալները կրկնում ենք: Պատմութիւնը սովորում ենք հիմնականում, որ հասկանանք, թէ ո՞ւր էինք, եւ ո՞ւր հասանք, եւ երկրորդ՝ ի՞նչ արեցինք, որպէսզի դրականը բացասականից տարբերենք, ինչը նաեւ հիմք կը լինի, որ չկրկնենք նախկինի սխալները:

 

Վարեց՝ Նանէ Աւագեան

«Ասպարէզ»