image
Հրատապ լուրեր:

Այսօր Հայ-քրտական յարաբերութիւններ գոյութիւն չունին. Սարգիս Ռշտունի

Այսօր Հայ-քրտական յարաբերութիւններ գոյութիւն չունին. Սարգիս Ռշտունի

Անցնող  օրերուն Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցած զարգացումներու հիմնական կիզակէտը երկրի հիւսիսային շրջաններուն մէջ տեղի ունեցած դէպքերն են. խօսքը մասնաւորապէս Թուրքիոյ կողմէ եղած ներխուժումին մասին է, որուն տրուեցաւ «Ձիթենիի Ճիւղ»  անունը: Այս առումով ալ «Արեւելք» կը շարունակէ իր տեսակցութիւնները մասնաւորապէս այդ շրջաններէն սերած հայորդիներուն հետ: Մենք յաջողեցանք խօսիլ շրջան մը Հայաստան ապրած եւ ներկայիս Միացեալ Նահանգներ գտնուող Սարգիս Ռշտունիին հետ:

Նշենք որ Սարգիս Ռշտունին ծնունդով Հասաքէէն է, 1991-ին հաստատուած է Հալէպ, ուր մնացած է մինչեւ Սուրիոյ պատերազմին սկիզբը: 2012-էն ետք տեղափոխուած է Հայաստան:

 

-Սարգիս,  ո՞ւր ծնած էք, ուրկէ՞ կը սերիք:


-Ես ծնած եմ 1988 թուականին, Հասաքէ քաղաքին մէջ, որ քրտաբնակ քաղաք մըն է: Երեք տարեկանիս ծնողներս որոշեցին Հալէպ տեղափոխուիլ: Անշուշտ տեղափոխուելու գլխաւոր պատճառներէն մէկը այն էր, որ ծնողներս կ'ուզէին որ ես հայեցի դաստիարակութիւն ստանամ, իսկ Հասաքէի մէջ հայկական դպրոցները գրեթէ չէին գործեր, իսկ անոնք որոնք կը գործէին, անոնց  հայեցի դաստիարակութեան ընդհանուր մակարդակը շատ ցած էր: Սակայն մինչեւ 2012 թուական Հայաստան տեղափոխուիլս, ես տարբեր առիթներով կ'այցելէի Հասաքէ եւ ցայսօր ալ այդ շրջանին մէջ ազգականներ ունիմ, որոնց հետ ալ կապի մէջ եմ:

 

-Վերջին շրջանին Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցած դէպքերը լուսարձակներ բացին յատկապէս քրտական խնդրին վրայ, դուք շփում ունեցած էք քիւրտերուն հետ, ի՞նչ կրնաք ըսել այդ առումով:


-Քիւրտերուն հարցը բաւական բարդ հարց է եւ անոնց վերջին շրջանի պատմութիւնը ուսումնասիրողը կը նկատէ, որ քիւրտերը մշտական բարեկամներ չունին: Անոնք նաեւ վստահութեան խնդիր ունին այն իմաստով, որ անոնց կնքած դաշինքները կամ տարբեր կողմերու, երկիրներու հետ յարաբերութիւնները յաճախ կէս մնացած են: Օրինակի համար ես կ'ուզեմ նշել, որ որոշ շրջան մը անոնք գործակցած են անգլիացիներուն հետ, բայց այդ կապը որոշ ժամանակ մը ետք խզուած է, նոյնը պէտք է ըսել Օսմանեան կայսրութեան պարագային, երբ քիւրտերը 1915-ին հայերուն դէմ գործուած ցեղասպանութեան մէջ մեծ դեր ունեցան եւ ապա նոյնպէս հարցեր ունեցան Թուրքիոյ պետութեան հետ, հտեւաբար քիւրտերուն կնքած դաշինքները կամ յարաբերութիւնները միշտ եղած են խախուտ եւ անոնք անվստահելի կողմը ըլլալու հռչակ ունին ընդհանուր տարածքաշրջանին մէջ:

Սուրիոյ մէջ ալ նոյն պարագան էր, անոնք Սուրիա հաստատուեցան 1920-ականներուն սկիզբը: Սկիզբը փորձեցին ապրիլ որպէս բնականոն քաղաքացիներ, սակայն աւելի վերջ ընդդիմացան եւ սկսան ձեւով մը պայքարիլ Սուրիոյ իշխանութիւններուն դէմ: Իսկ աւելի ուշ, Սուրիոյ պատերազմին սկիզբին հետ ալ, անոնք ամէն օր մէկ տեսակէտ որդեգրեցին:

Այստեղ կ'ուզեմ նաեւ նշել, որ Սուրիոյ մէջ ապրող բոլոր քիւրտերը չէ որ նոյն ձեւով կը մտածեն. Աֆրինի քիւրտերը տարբեր են, Գամիշլիի քիւրտերը՝ տարբեր, եւ անոնցմէ իւրաքանչիւրը տարբեր տեսակէտ ունի: Ճիշդ է թերեւս, որ Սուրիոյ իշխանութիւնները անոնց ամբողջական իրաւունքներ չէին տուած, սակայն Սուրիոյ պատերազմի սկիզբին հետ ալ անոնք պետական մարմիններուն ընդդիմացան եւ յաճախ կռուեցան Սուրիոյ բանակին դէմ: Ու նաեւ բացայայտ է, որ անոնք ոչ միայն քաղաքական այլակարծութիւններ ունին, այլ մինչեւ հիմա ալ յստակ նպատակ մը չունին: Իւրաքանչիւր շրջանի քիւրտեր տարբեր ձեւով կը մօտենան խնդիրներուն եւ միշտ չէ որ անոնց ունեցած նպատակը կը համընկնի միւս հատուածի ունեցած նպատակին հետ:

 

-Բաւական երկար ժամանակ դուք ապրած էք Հալէպի մէջ, եւ Ձեր Հալէպ կեցութեան ընթացքին բնականաբար նաեւ շփում ունեցած էք քիւրտերուն հետ, կ'ուզէինք այդ մասին պատմէք մեր ընթերցողներուն:


-Հալէպ կեցութեան օրերուս մեր միջավայրին մէջ մեծ էր քիւրտերուն թիւը ու Հալէպ ապրող քիւրտերուն մեծ տոկոսը Աֆրինէն, Ազազէն եւ Հալէպի հիւսիս-արեւմտեան շրջաններէն եկող քիւրտներն էին եւ այդ տարիներուն էր նաեւ, որ ես առիթ ունեցած եմ մօտէն շփուիլ քիւրտերուն հետ եւ զգացած եմ, որ անոնք միշտ կ'ուզեն ձեւով մը «չափուիլ» հայերուն հետ, նմանիլ հայերուն, ըսել որ՝ մենք ալ հայերուն նման մշակոյթ ունինք, յայտնի գործիչներ ունինք, անուններ ունինք, արուեստ ունինք , երաժշտութիւն ունինք, այս մէկը շատ բացայայտ ձեւով ես զգացած եմ: Օրինակ մը տալու համար ըսեմ, երբ կը քալէի Հալէպի փողոցներէն, յաճախ կը լսէի «մարհապա խալօ» եզրոյթը, ես ալ հարց կու տայի՝ ինչո՞ւ զիս խալօ կը կոչես, ու անոնք չէին թաքցներ, որ՝ տես դուք մեր քեռիներն էք, որովհետեւ մենք ձեր աղջիկները եւ կիները առած ենք, եւ ասիկա շատ վիրաւորական էր ինծի համար, որովհետեւ ձեւով մը խոստովանութիւն էր, թէ անոնք  Մեծ Եղեռնի  օրերուն մեր կիներն ու աղջիկները բռնաբարած են եւ ես շատ վիրաւորական կը զգայի այդ խօսքերը ու նաեւ յստակ էր որ այդ խօսակցութեամբ, այդ մօտեցումով իրենք յաճախ կը փորձէին իրենք զիրենք արժեւորել եւ հայու մակարդակին բարձրացնել: Միշտ ճիգ կ'ընէին հայերուն նմանիլ, որովհետեւ հայերը Հալէպի մէջ բոլորն ալ յարգուած , արհեստաւոր  եւ ինքնաշխատութեամբ բարձր դիրքերու հասած քաղաքացիներ էին: 

 

-Շատ աւելի ճիշդ պիտի ըլլար, որ օրինակներ տայիք քիւրտերուն հետ Ձեր ունեցած շփումներուն մասին, որպէսզի ընթերցողը աւելի մօտէն ճանչնար, թէ ի՞նչ յարաբերութեան մէջ էին հայերը եւ քիւրտերը Հալէպի մէջ:


-Գոհանամ երկու պարագայով: Առիթով մը հօրս մօտ քիւրտ իր բարեկամներէն մէկը եկած էր եւ անընդհատ քիւրտերը կը գովէր, ըսելով որ այս ինչը քիւրտ է, այն ինչը քիւրտ է եւ կը փորձէր այսպէս գովասանքով խօսիլ իր արմատներուն մասին, իսկ հայրս ալ հարց կու տար իրեն, կ'ըսեր. «Ամբողջ Սուրիոյ մէջ քիւրտերու պատմական վայր մը կա՞յ, ուր քիւրտերու արձանագրութիւնը կայ կամ քրտերէն լեզուով ինչ որ խօսք մը կայ»: Ափ ի բերան կը մնար այդ մարդը եւ հայրս ալ իրեն կ'ըսէր. «Դուք ընդամէնը եկուորներ էք այս երկիրն մէջ»:

Իսկ գալով  մեր դպրոցական տարիներուն, մեր միջավայրին մէջ ալ քիւրտեր կային, եւ շատ յաճախ պատահած է, որ այդ գրասեղաններուն վրայ, դասընթացքներու պահուն եղած են քիւրտեր, որ ուղղակի ուզած են մրցակցիլ հետս եւ իրենք զիրենք փաստել: Իրենք ձեւով մը իրենց անձը ներկայացնելու հարց ունին, կ'ուզէին միշտ լաւ երեւիլ, կ'ուզէին միշտ հայերուն նմանիլ եւ այդ մէկը բացայատօրէն զգալի էր: Տակաւին չեմ խօսիր այն հարցերուն մասին, որոնք կը պատահէին հայկական թաղամասերուն մէջ, ուր շատ առիթներով քիւրտ երիտասարդներ խնդիրներ կ'ունենային երբ կը փորձէին մեր հայ աղջիկներուն  ինչ որ մօտեցում ցուցաբերել կամ ընկերութիւն ընել եւ իրենք զիրենք ներկայացնել որպէս հայերու մօտիկ, հայերուն ծանօթ անձնաւորութիւններ: Այս բոլորը ես ապրած եմ եւ ականատես դարձած եմ, այսինքն այդպէս չէ որ պարզապէս յիշողութեան վրայ է որ կը պատմեմ ձեր ընթերցողներուն, այլ ապրուած կեանքի եւ փորձառութեան արդիւնք են այս տեղեկութիւնները:

 

-Իսկ ինչպէ՞ս կը բնութագրէք հայ-քրտական յարաբերութիւնները:


-Սկսելու համար, ինծի շատ բարդ հարցում մը տուիք. ո՞վ են հայերը, ո՞վ հայերը կը ներկայացնէ, արդեօք Հայաստանի Հանրապետութի՞ւնը, պետութի՞ւնը, սփիւռքի քաղաքական ուժե՞րը կամ անհատները: Նոյնը քիւրտերու պարագային՝ մեզի համար ո՞վ է քիւրտերու ներկայացուցիչը, Թուրքի՞ոյ քիւրտերը , PKK-ա՞ն, Սուրիոյ կամ Իրաքի քիրտե՞րը, ո՞վ են մեզի համար քիւրտերը:

Եւ այստեղ նաեւ պէտք է ըսեմ, որ այս յարաբերութիւններու ընդհանուր եզրագիծը հայ քաղաքական միտքն է, որ պէտք է կարգի բերել, նոյնպէս մեր դիմաց ունենալով քրտական ներկայացուցիչ մը կամ պատասխանատու մը, որուն հետ մենք կրնանք մեր քաղաքական օրակարգը ձեւի բերել: Կ'ուզեմ նաեւ ըսել եւ շեշտել, որ վերջին  100 տարուան ընթացքին հայ-քրտական յարաբերութիւնները շատ վատ եղած են, որովհետեւ քիւրտերը շատ ժխտական դեր ունեցած են, ժխտական ներդրում ունեցած են այդ յարաբերութիւններու ընդհանուր ծիրին մէջ: Զուգահեռ մը գծելու համար օրինակ, եզիտիներուն պարագան ես պիտի նշեմ եւ ըսեմ, որ անոնք հակառակ փոքր տարակարծութիւններուն, միշտ հաւատարիմ եղած են հայերուն, Հայաստանի պետութեան, Հայաստան հայրենքին ու տարբեր փուլերու ընթացքին ալ անոնք գործած են որպէս հաւատարիմ դաշնակիցներ,  բայց նոյնը կարելի չէ ըսել քիւրտերու համար, եւ իրօք, այսօր եթէ մեզի հարց տանք թէ՝ ո՞վ են քիւրտերը, ի՞նչ պատկերով կը ներկայանան, արդեօք անոնք են որ այս դարաշրջանին տակաւին կը հաւատան սոցիալիզմին, եթէ անոնք են, ինչպէ՞ս  կրնան Հայաստանի մէջ ցանկացած կուսակցութեան հետ ինչ որ գաղափարի մը շուրջ համախմբուիլ եւ գործել:

Այսօր օրինակ Հայաստանի մէջ գործող ո՞ր կուսակցութիւնը քիւրտերու հետ ինչ որ կապ ունի. ես օրինակ մը տամ՝  Հայաստանի շէջ շատ փոքր բայց իր ներուժով բաւական հետաքրքրական կուսակցութիւն մը կայ, որ կը կոչուի Հայազն, այդ կուսակցութիւնը, որուն հետաքրքութեան կեդրոնը Հայաստանն է, ինպէ՞ս կրնայ գործակցիլ  քիւրտերուն հետ , ինչպէ՞ս կրնայ օրինակ լեզու գտնել քիւրտերուն հետ, որոնց գաղափարական աշխարհը մինչեւ այսօր բոլորուած է Լենինի, լենինեան գաղափարներու, սոցիալիզմի շուրջ: Անոր համար է, որ կը դժուարանամ ըսել, թէ  հայ-քիւրտ յարաբերութիւններ գոյութիւն ունի՞ն կամ կրնան գոյութիւն ունենա՞լ: Ատկէ զատ ալ օրնակ մը տալու համար կ'ուզեմ նշել Ստեփան Շահումեանի պարագան, որ ինքը խորքին մէջ որպէս հերոս կը ներկայանայ մեր պատմութեան մէջ, բայց անոր համար սոցիալիզմը շատ աւելի կարեւոր է, քան՝ ազգային գաղափարը, եւ առիթով մըն ալ ըսած է եթէ չեմ սխալիր՝ «Ես իմ ազգային գաղափարներէս կը հրաժարիմ, ոտնակոխ կ'ընեմ՝  յանուն սոցիալիզմի», իրօք մեզի համար ո՞վ  է Ստեփան Շահումեանը եւ  ան  արդեօք    մեզի    պատգամներ  փոխանցող կերպար մըն է՞:

Այս բոլորը կ'ըսեմ, որովհետեւ կ'ուզեմ շեշտել, որ այսօր հայութեան մեծ տոկոսը չի գիտեր, չէ սորված իր արդի պատմութիւնը, տեղեակ չէ, լսած է անուններ, սակայն չի գիտեր թէ իրապէս ինչ դէպքեր պատահած են եւ որ դէմքերը մեզի համար որպէս դաս պէտք է ներկայանան:

Քրտական ճակատի մասին խօսելով միտքս կու գայ Կարօ Փայլանի անունը, որ այսօր շատ կարեւոր գործեր կը կատարէ, բայց խորքին մէջ Կարօ Փայլանը եթէ հայութեան հարցերը կը ներկայացնէ Թուրքիոյ խորհրդարանին մէջ, բայց ինքը, եթէ խորքը նայինք, սոցիալիստական գաղափարներու կրող է, նաեւ քրտական դատին համար պայքարող գործիչ մըն է. ինքը ճիշդ է որ հայութեան ներկայացուցիչն է Թուրքիոյ մէջ, բայց ինչքանո՞վ կը կրէ այդ ազգային գաղափարները, ճիշդ հոս է հարցս, այսինքն  ո՞ւր կը սկսի եւ ո՞ւ ր կը վերջանայ մեր ընկալումը՝ հայ-քրտական խնդրին եւ մենք այդ խնդրին վերաբերեալ ինչ ունինք ըսելիք, ինչ մօտեցում, ինչ կարծիք ունինք: Այս բոլորը անշուշտ  լրջօրէն ուսումնասիրուելիք խնդիրներ են եւ մէկ վայրկեանի մէջ չենք կրնար ամփոփել այս տուելաները:

 

-Իսկ ի՞նչ կը կարծէք, արդեօք հնարաւո՞ր է, որ օր մը Հայաստանի կողքը յայտնուի պետութիւն մը, որուն անունը Քիւրտիստան է:

 

-Գիտէք, վերջին շրջանին այս թեման շատ արծարծուեցաւ, սակայն այս խնդրին համար ճակատագրական որոշում կայացնողը Թուրքիան է: Թուրքիան փոքր պետութիւն մը չէ, անիկա բաւական մեծ ազդեցութեան գօտիներ ստեղծած է, տնտեսական ուժ ունի, զինուորական ուժ ունի, իսկ եթէ նոյն հարցը Հայաստանին վերաբերի, ապա կրնամ յստակօրէն ըսել, Հայաստանը այդ «խաղ»ին մէջ ընելիք մը չունի, որովհետեւ շրջանային ազդեցութիւններ ունեցող երկիր մը չէ մինչեւ այս պահը:

Քիւրտերուն համար բաւական բարդ իրավիճակ է նաեւ Թուրքիոյ դրութիւնը, որովհետեւ եթէ ըսենք, որ անոնք 20 միլիոնով կը ներկայանան, ապա անոնց  դիմացը կայ 50 միլիոն թուրքեր,  որոնք բնականաբար պիտի պայքարին մինչեւ վերջ, որպէսզի այդպիսի պետութիւն չստեղծուի, հետեւաբար իմ կարծիքով շատ դժուար է, որ քիւրտերը յաջողին պետութիւն մը ստեղծել յառաջիկայ տարիներուն: